عراقیش ها ناویان.. ریخریاییگ نەرویجی هوشداری لە تووڕیگ ناوچەیی "رخبەر" ئەرا ئاڵشتبوین کەشوهەوا و کەمی ئاو دەێد

ئەو ریخریاگ نەرویجییە لە ڕاپۆرتیگ لە ماڵپەڕ خوەی کە ئاژانس شەفەق نیوز ئەڵگەردانی کرد وت:  ئاڵشتبوین کەشوهەوا و کەمی ئاو لە ناوچەی خوەرهەڵات ناوڕاس و باکوور ئەفریقا، کە چەن ساڵیگە وەدەس جەنگ و ئاوارەبوین ناڵێد، بویەسە هەڕەشەیگ ترەگ لەبان بەستێنە ناسکەیل ئی ناوچە، جویر توانای دانیشتگەیل لە رەفتارکردن وەرد کاریگەرییەیل ئاڵشتبوبن کەشوهەوا سنووردارە، یەیش رەوش گشتییان خراوتر کەێد.

 راپۆرتە نەرویجیەگە دەسنشان کرد کە ناوچەگە لە ئیسەوە بارگرانی بویە لەوەر قەیرانەیل وەرین ئاوارەبوین، هوشداری دەێد لەوە کە کاردانەوەی ویرانکەر ئاڵشتبوین کەشوهەوا هاتێ ملیۆنا کەس ناچار بکەێد ئاوارە بوون لە ئەنجام کەمی ئاو و هشکەساڵی و رەوش سەخت کەشوهەوا.

 لە راپۆرتەگە  وتیش؛ لە ماوەی چەن ساڵ گوزەشتە ئەنجومەن پەنابەرەیل نەرویجی توێژینەوەیگ لە ئاڵشتبوین کەشوهەوا و کەمی ئاو و کاریگەرییەیلی لەبان پیکهاتە ئاواینشین و ئاوارەکریایل ناوچەگە ئەنجامدایە و وە تایبەتی باس لە عراق و سوریا و فەلەستین و لیبیا کردیە، کە لەناوی وتیە کە ئاڵشتبوین کەشوهەوا، وەرد ئاوارەبوین و جەنگ، لەی وڵاتەیلە، بوودە مدوو خراوترکردن ئازارەیل ئیسە.

 لە وەختیگیش لە راپۆرتەگە هاتیە کە لە فرە جاریش ئاو و ژیرخانی کشتوکاڵی وە  مدوو جەنگ بەشیگی یا وا تەواوی فەوتیانە، یەیش هیشتیە وڵاتەیل ئی ناوچە زیاتر بکەفنە وەر ئاڵشتبوین کەشوهەوا، وتیش: لە کۆنفرانس و رێککەفتنەیل وەرین نەتەوە یەکگرتگەیل و ڕێککەفتنەیل تایبەت وە ئاڵشتبوین کەشوهەوا، وڵاتەیل ناسک خریانەسە پشتگووش.

 راپۆرتەگە باس لەوە کەێد کە لەژیر رووشنایی گردەوبوینە وەردەوامەیل وڵاتەیل جەهان لە دوبەی لە چوارچیوەی کۆنفرانس ساڵانەی نەتەوە یەکگرتگەیل ئەرا ئاڵشتبوین کەشوهەوا، بایەسە پلان دارایی و گونجیان کەشوهەوا لەبان مەردم زیانلیکەفتگ جەنگ و ئاوارە لەی ناوچە بوود.

عراق: چەمەیل هشکەو بوون

لەباوەت عراقیش لە راپۆرتەگە دیمەن دەیان دار بەرز و درویژ و لە گوڵەم ئاو نیمچە هشک لە باخیگ کە ئەوسا باخ دارەخورما بویە، و دوو پیاو وەدەور ساق دارەخورمای بیسەریگ گەردن، کە شار  فاو وەپی وەناوبانگ بوی، کە نشان دەێد چوین پلەی گەرمی بەرز، و کەمی ئاو بویەسە مدوو نەمان دەوڵەمەنی ئی خاکە ساڵ لە دویای ساڵ.

 لە راپۆرتەگە لە زوان عەزیز (65 ساڵ) کە وە درویژایی تەمەنی لە  کشتوکاڵی کاری کردیە، نویساس؛ “بڕیگ هەکاتی من ئاسای ناچارن بمیننەو، چوینکە توانای چگنمان نییە، بەڵام گشتمان هایمنە کەنار وازهاوردن لە کشتوکاڵی. ”

عەزیز باس خەفەت خوەی کرد کە 55 هەزار خیزان وەتەواوی واز لە کشتوکاڵ هاوردنە، و حەلیمەی ژنی ئویشێد "ئیمە لێرە بیجگە لە مەینەتی هویچیگ نەیریمن و تا تیەێد وەگەرد ساڵەیل خراوتر بوود".

وەگورەی ئەنجومەن پەنابەرەیل نەرویج، ئاڵشتبوین کەشوهەوا لە عراق ئاستەنگ ئەرا بویژانەوەی ئابووری کۆمەڵگا زیانلیکەفتگەیل جەنگ و زویهاتن مەترسی ئاوارەبوین لاوەکییە، و رەوش نالەبار کەشوهەوا بویەسە ریگر لە دەسڕەسین وە سیستەم بازاڕ، بەشداربویە لە سەختی گرژییە کۆمەڵایەتییەیل، و مەترسییەیلی زیاتر کردیە لە ئاوارەبوین لاوەکی.

 لە راپۆرتەگە باس لەوە کریایە کە نزیکەی 60% جفتیارەیل وەدەس کەمی ئاو و کەمی بەرهەمهاوردن بەروبوومەو ناڵن، وتیش: لە وەختیگ فرەیان دویای چەن ساڵ ئاوارەبوین لە ئەنجام جەنگ گلەو خوەنە سەر ماڵ و میلکان خوەیان، بڕیگ ترەکیش هویر لەوە کەن کە لەوەر هشکەساڵی سەختەو ئاوایەیلیان وەجی بیلن.

راپۆرتەگە لە زار جفتیاریگ عراقی وەناو ئەبو رەشید نویساس "ئیرنگە فیشەکەیل وسیانە، بەڵام هیمان رخمان لە لەدەسداین ماڵ و میلکان خوەمان چوود".

 سوریا

لەباوەت سوریایش، راپۆرتەگە باس کەێد کە لەودیم سنوورەگە لە عراقەو وەرەو خوەرئاوا، و لە قویلایی خاک سوریا، نەهاتی کەفتیە، کە ئاواییگە بیاوانی سوریا لە دەیشت کەنار چەم فورات جیاوە بویە. 

 لە راپۆرتەگە ئویشێد عزەت کە بووسانیگ لە باوگ و باپیرەی کەفتیەسە میراتی، ئویشێک: لەبان جەنگ و زیایبوین هشکەساڵی، وە رکیگ وتیە: “من لێرە مینمەو و زەوییەگەم کاڵم هەرچەنيگ کارەگە قورس بوود”.

راپۆرتەگە لە درویژەی قسەیلی وتیش: نەوەی گەنج ناچاربوین ماڵیان وەجی بیلن و بکەفنە مینەی ژیانیگ خاستر، و ئەوانەگ مەنیەسەو تەقەلای پەیاکردن رییگ ئەرا گونجانن خوەیان دەن، و بڕیگیان واز لە بەرهەمە تەقلیدییەیل هاوردنە لە بەرژەوەنی هەروەزەیل کە زیاتر وەرگەی هشکەساڵی گرن، چوینکە ئاست ئاو چەم فورات لە ساڵەیل گوزەشتە کەم کردیە، یەیش بەشداری کردیە لە بڵاوبووین کۆلێرا و بیماریەیل ترەک.

لە راپۆرتەگە دەسنشان وەوە کریایە کە سوریا کەفتیەسە وەر چەن ئاستەنگیگ، لەوانە جەنگ و ئاوارەبوون و قەیران ئابووری و ژیرخان ناسک، لە وەختیگ هشکەساڵی و داوەزیان بەرهەم کشتوکاڵی لە ئەنجام چەن ساڵ کەمیی ئاو و سزەمەنی و کارەبا، سەختیگ ترەک خستە وەردەم ئی وڵات ناسکە.

راپۆرتەگە وتیش: نزیکەی نیمەی خەڵک ئاوایەیل پشت وە کشتوکاڵ بەسانە جویر سەرچەوەی سەرەکی داهات، رمیان ژیرخانی و سیستەم ئاویاری بوودە مدوو ئاستەنگ ئەرا چانسەیل بوژانەوەی سوریا، وتیش: هشکەساڵی بویە مدوو ئاوارەبوین یەکیگ لە هەر پەنج کەس لەوانەگ چەویان کەفتیەسە ئەنجومەن پەنابەرەیل نەرویج، وتیش: ئەگەر ئی رەوشە وەردەوام بوود، وەنە ئەو ناوچە کە لە ئیسەو مەترسی هابانی، وەردەوام بوود لە بویچگبوین.

فەلەستین

دویای ئەوە لە راپۆرتەگەی نەرویج باس رویداوەیل غەززە کردیە لەوەر پەلامارەیل ئیسرائیل لەبان خەڵک، بیجگە لە تونوتیژی لە کەرت خوەرئاوا ئاوا لەلایەن دانیشتگەیل و سەربازەیل، راپۆرتەگە وتیە؛ لە پشت ئی پێشێلکارییەیلە کەمتر دیارە بەڵام پرسیاریگ گرنگە کە داگیرکاری ئیسرائیل و فراوانکردن نیشتەجیەیل کە بویە مدوو سنووردارکردن سەرچاوەیل ئاو لە کەنار خوەرئاوا.

لیبیا

 لەباوەت لیبیا، راپۆرتەگە ئاماژەی وت “گەردەلویل دانیال” لە لیبیا ئمساڵ بووە مدوو کوشیان و ئاوارەبوین هەزاران کەس لە گشت ناوچەی ناسک خوەرهەڵات لیبیا کە هەکاتی عراق و سوریا ساڵانیگ جەنگ و ئاوارەبوین وەخوەی دیە.  

لە راپۆرتەگە وتیش ژیرخان ویرانبوی وڵات و نەوین سیستەم ئاگادارکردن تەواو هیشتیە لیبیا بکەفێدە خراوتربوین مەترسییەیل لافاو، جویر ئەوەگ لە رمیان دوو بەنداوەگەی دێرنادا دیار بوی.  لە راپۆرتەگە دیاری کرد کە لیبیا کەفێدە ئاستەنگ زوور ئاویش، کە لە نەوین چەمەیل، لیبیا پشت وە ئاو ژیر زەوی بەساس، لە نەوین سیاسەتیگ گشتگیر ئەرا وەڕێوەبردن ئاو.  و لە ماوەی چەن مانگ گوزەشتە ئەنجومەن پەنابەرەیل نەرویج کاریگەرییەیل کەمی ئاو لەبان کشتوکاڵ  بەڵگەدار کردیە.

ئاڵشتبوین زویوەزی 

 لە کۆتایی راپۆرتەگە باس ئەوە کردیە، ناوچەی خوەرهەڵاتی ناوڕاس و باکوور ئەفریقا وە فرەترین فشار ئاو لە جەهان دریەێدە قەڵەم، و یەکیگ لەو ناوچەیلە کە فرەترین زیان لەلیان کەفتیە وە کاریگەرییەیل ئاڵشتبوین کەشوهەوا، وەگەرد یڵیش ئی ناوچە بویچگترین وەرگری کەشوهەواس لە جەهان، و فرە لاوازترین وڵاتە لە جەنگ و ئاوارەبوین، ئاڵشتبوین کەشوهەوا لە دارایی و کردەوەی کەشوهەوا دویر خریاس.

 راپۆرتەگە داوای لە خێرخوازەیل کردیە کە پویلداین ئەرا کەشوهەوا زیای بکەن ئەرا گونجانن وەرد زیان و زیانلیکەفتگەیل، بیناکردن خوەیڕاگری لە ناوچەگە، و دڵنیابوین لەوە کە دارایی رەسێدە ئەو کۆمەڵگایلە کە لەوەر ئاوارەبوین لە ژینگە ناسک و جەنگ کاریگەری هابانیان.  هەرلیوا لە راپۆرتەگە هاتیە کە ئاڵشتبوین کەشوهەوای نیشتمانی و پلاندانان وەڕێوەبردن ئاو بایەسە ئەو کەسەیلە بگرێدەو کە لەوەر جەنگ و ئاوارەبوین زیان وەپییان رەسیە لە ئەنجامدان گفتوگۆ ئەرا بانانیان.

لە راپۆرتەگە داوا لە وڵاتەیل ناوچەگە کردیە کە بەرهەمهاوردن لە ئاڵشتبوین کەشوهەوا و پلان کارکردن ئەرا وەڕێوەبردن ئاو بکەن، وە پاڵپشتی بەخشەرە ناودەوڵەتییەیل، و بایەسە سیستەم ئاگادارکردن وەرجەوەخت و ریکارەیل ئەرا هشکەساڵی و لافاو لەبان ئاست شارەوانی و نیشتمانی پەرە وەپی بیریەێد تا ری  ئەرا کەمکردن رخ کارەسات بیەێد.