قەزای مەنەلی و جویلەی وەرزشی لە رووژەیل جاران

میژوو وەرزشی لە قەزای مەنەلی چوودەو ئەرا سەردەم دامەزرانن مەکتەوە نووەیل، ک لە ساڵ ١٩٢٠ یەکەمین مەکتەو سەرەتایی ئەرا کوڕەیل دانریا، دوياي ئەوە لەساڵ  1953 - 1965 چەن مەکتەویگ ئەرا کوڕەیل دروس کریا، و لە ساڵ ١٩٣٠ مەکتەویگ سەرەتایی، ئەرا دویەتەیل، و لە ساڵ ١٩٥٣ مەکتەویگ ناوەندی ئەرا دویەتەیل دروس کریا، و لەی ماوە وەرزشی لەناو یانەی وەرزشی لەناو خشتەیگ جیوەجی کریا، ک ڕاهێنان سویدی و بازکوتان باڵا و پان و دودەوان کوڵ، و جاروباریش بازیەیل بویچگ جویر نیشتن لەبان کورسی، چەو پووشان، تەناف کیشان، بازکوتان لەبان کڕەیل، وەشانن تووپ وەیەک دەس یا وە دوو دەس.

مامووستایلیگ لەبان وەرزشی بوین ک پەیوەندی وە وەرزش نەیاشتن، چوینکە ئەو مەوقە لەناو گشت مەکتەوەیل قەزای مەنەلی مامووستایگ پسپۆڕ وە پەروەردەی وەرزش نەوی، و و راهینان جویر واتەی زانستی نوو نەوی، باوجی بڕیگ لە خوەنەوارە بەهرەدارەیل بوین بویانە تیمیگ تووپان و تیمیگ تووپ باڵا  بازی کردیان وەناو مەکتەوەیل لە مانگ ئادار و خەڵکەگە هاتیانە هاندان و دهوڵ وەگەرد خوەیان هاوردیان، و دویای تەواوکردن بازیەگە، دەسکریانە ڕاهێنان سویدی، ئیجا بازیەیل بویچگ لە رزە یەکەمەیل تا سێیەمەیل دەسوەپی کریاد، و زووربازی ئەرا پۆل چوارەم تا شەشەم، و لە کوتا جام دیانە ئەوانەگ بردنەسەو، و هەڵوژاردەی تووپان قەزای مەنەلی لە نمایشکردن ساڵانە لیوای دیالە لە بارەگای بەعقووبە بەشداری کردیاد، و فرەی خەڵاتەیل بازیەیل مەیدانی لە بەش ماڵ مامووستایل و ناوەندی بەعقووبە و ناوەندی خانەقین بوی، و مەنەلی لە تووپ باڵا بویادە خاوەن پلەی دویەم، و بەعقووبە کەفتیادە پلەی یەکەم، و پلەی سێیەم بویادە بەش خانەقین، و لە تووپان پلەی یەکەم بەش خانەقین بوی، و دویەم ئەرا بەعقووبە و سێیەم ئەرا مەنەلی، و لە تووپ سەوەتە تیم شارەبان بویادە خاوەن پلەی یەکەم و دویەم ئەرا بەعقووبە و سێیەم بویادە بەش خانەقین، و مەنەلی لەی بازیە بەشداری نەکردیاد، چوینکە تووپ و سەوەتە لەناو مەکتەوەیلی نەوی، و لە هویرمان نەچوود رەحمەتی مەحمود حسێن (مەحمود عیشە) ک ئەو مەوقە لە پۆست وەڕیەوبەر گشتی پەروەردەی وەرزشی لە دیالە بوی، چ دەوریگ داشت، و هەمیش رەحمەتی رەشید موتەر سەرپەرشتیار گشتی کەشافە، و لەلاییگتر گرنگی گەورەیگ دریاوێدە کەشافەی مەکتەو و گەشتیەیل کۆمەڵی وەبان پا وەرەو شوینەیلیگ گەشتیاری و ئاسەواری لە نزیک مەکتەوەیل و لەناو سرووشت ک خواردەمەنی و ئاو وەگەرد خوەیان بردیان، و لە ساعەت نۆی شەوەکی دەرچگیان تا ساعەت دوو نیمەڕو، ئیجا ئەرا مەکتەوەیل گلەو خواردیان، ئمجا چیانە ماڵ خوەیان، وەلێ ئەرا دویەتەیل وەرزشی نەڕەسیە ئاست خاسیگ، و هویچ دویەتیگ نەویە پاڵەوان تیمیگ ژنانە لە قەزای مەنەلی.

 یانەیل وەرزشی: هویچ یانەیگ وەرزشی لە ماوەی پەنجایل سەدەی گوزەشتە و نەیش لە پشتی لەناو قەزای مەنەلی نەوی، وەلێ تیمەیل وەرزشی میللی بوین، و قەزای مەنەلی ئەزموون کوینەیگ دیرێد لە دروسکردن تیمەیل میللی لە ئاست پارێزگای دیالە، ک لە سەرتای  شەسەیل لە سەدەی گوزەشتە تیمەیل جیاوازیگ لە تووپان دروس کریا، ک گەنجەیلی وە هەس نیشتمانپەروەری ناسریان، و تیمیگ وەناو (تیم زەرزشی نسوور) دروس کریا، و ئەندامەیلی چایخانەیگ کردنە بارەگای خوەیان، و لەناو ئەندامەیلی هەرلە ( عەلی ملی مەهدی و محمد ملی مەهدی برای، و مستەفا محمد و فازڵ حسێن نەسرولڵا و یوسف غوڵام و ناسر روستەم و جەبار سهراب و ساحب سەعدەلڵا  و رحمان رەوزان خانکە و حسێن عەلی جەواد و جەلیل کاڵی و خەلیل مەهدی و ئەحمەد دەم چەفت و فەخری و نووری ک دوو برا بوین).

لە گەڕەک قڵای جەمیل بەگ، تیمیگ وەرزشی وەناو تیم هیلال دروس بوی، چایخانەی حاجی جەلالی رەحمەتی کردنە شوین خوەیان، ک هەرلە ( عەباس شوکر و عەبدولخالق تەوفیق و هاشم سەی محمد و مەجید حەمید خلاوە و قەحتان عادل و ئەکرەو عەلی ئەلیاس و عەباس موڕاد و یونس و حسێن سەڵمان داموک و فەهەد ڕەجەب و ئیسماعیل جویجگ و سەتار محمد شێخ عەلی) لەناوی بوی، و ئی تیمەیلە لە کارەیل خوەیان وەشیوەی خاسیگ وەردەوام بوین، لەناوچەی "تەیارە خانە" و شوین وازیگ بوی ئەرا نیشتنەوەی فڕۆکەیل و لەی شوینە بازیەیل تووپان لەئاست لیوای دیالەی ئەو سەردەمە وەڕیەو چیاد.

لەساڵ ١٩٦٨ دەسکردە ریگری و نواگیری تیمەیل لە بازیەیلیان وەلایەن دارودەسەی کوشتن و بڕین، ک ری لە ئەندامەیل ئی تیمەیلە تەنگەو کردیان و کەفتیانە شوینیان، تا رەسیە قەیەغەکردن ئی تیمەیلە لە بازیکردن لە یاریگای وەرزشی مەنەلی، ک ناچار بوین شوینیگ ئەرا خوەیان لە ناوچەی باقوچ لەبان ری ئاوای کبرات کورد دروس بکەن، و لەوەر ئەو زوورەیلە ک هاتە بانیان، فرەیان ناچار بوین شارەگە وڵ بکەن ک بویە کار بەدیگ لەبان وەرزشی لە مەنەلی.

 یاریگای مەنەلی: لە ساڵەیل شەسەیل، یاریگای بویچگیگ وەلایەن ئیدارەی ناوخوەیی دروس کریا، ک تەنیا پاچینەیگ بوی و مەیدانیگ وە خشت تەیمانەی کریاگە،  ک یاریگای مەنەلی فرە لەیە خاستر بوی، و هویچ هۆڵ و ژووریگ ئەرا بازیەیل جەنگی یا زووربازی لەناوی نەوی، و نەیش شوینیگ ئەرا تووپ سەوەتە یا تووپ باڵا لەناوی بوی، ک هەر تەنیا مەیدانیگ تووپان بوی، و چەن بازییگ لەناوی وەڕیەو چگ جویر: باوی تیم نسوور وەگەرد تیم گەنجەیل عتێفیە، کازمیە، ک جەماوەر فرە فرەیگ ئامادەی بوین، و چوینکە تیم عتێفیە قایم بوی، ئەراوە تیم نسوور پەنا وە بازیگرەیل خانەقین برد، ک قایمترین تیمەیل پارێزگاگە بوی، جویر: قەیس شاکر و نازم غەزال و عەلی حەربی و سوهام بەکر، ک بازی خاسیگ کردن، و ئەنجامەگەی رەسیە یەکسانی، وەلی لە هەفتایل سەدەی گوزەشتە، ئی یاریگا بویە سەربازگەیگ لەوەر ئەو وەردەوەردە ک لەناوبەین ئیران و عراق بوی، ئیجا بویە ناوەند ڕاهێنان سوپای شەعبی ئەرا چەن ساڵیگ.

لە هەیشتایل سەدەی گوزەشتە، ئەو یاریگا بویە سەربازگەیگ ئەرا دەسوەسەرکردن هاووڵاتیەیل عراقی و ئەو کوردەیلە ک وە ستەمکاری ئەرا ئیران بار کریان، وە دەسپیچگ تەبەعی ئیرانی، و لە وەخت جەنگ عراق و ئیران ئەو یاریگا دووارە بویە سەربازگەیگ ئەرا جەنگەگە، تا شیوەی وەرزشی لەلی گوما بوی.

دویای رمیان رژیم سەدام لەساڵ ٢٠٠٣، خەڵک مەنەلی و وەرزشکارەیل لە ئیدارەی حکومەتی پارێزگای دیالە، داوا کردن گرنگی وە یاریگاگە بیریەێد، و خاسەو بکریەێد، وەلێ وەداخەو گووشگریگ نەیاشتن، ئەراوە، ئی یاریگا بویە شوین گرزە و کوڵەنجی و سەگ وەرەلا.

یە یەکیگە لە نموونەیل وەدویاکەفتن وەرزشی لە عراق و لە قەزای مەنەلی وەشیوەیگ تایبەت.