ناوەندیگ توێژینەوە: عراق تویش رمیان ئابووری بوود لە قەیران مووچەیش رەد کەێد
شەفەق نیوز – ئەڵگەردان تایبەت
وەگورەی راپۆرتیگ سەنتەر ئەلرەوابت ئەرا توێژینەوە و لێکۆڵینەوە ستراتیژییەیل، عراق تویش "جەنگیگ قویل" تیەێد کە پەیوەندی وە ئاڵشتکاری مۆدێل ئابووری دیرێد لە دەوڵەتیگ پشت وە تەنیا داهات نەفتی بەساس ئەرا سیستەمیگ بەرهەمهاوردن هەمەچەشن، ناوەندەگە دووپات لەوە کرد کە قەیران گرێبەسی کۆمەڵایەتی و شیوازیگ ژیان هەی کە عێراقییەیل دەیان ساڵە لەبانی چاشیانە.
ناوەندەگە کە بنکەگەی لە عەممانە لە ڕاپۆرتەگە کە ئاژانس شەفەق نیوز ئەڵگەردانی کەێد باس ئەوە کرد کە "جەنگ هاتگ عراق تەنیا شۆکێک دارایی نییە، نە قەیرانیگ مووچەس کە بە بڕیاریگ ناوازە یا وەخشین وەختانە چارەسەر بکرێد".
ئاشکرا کرد کە "جەنگیگ قویلتر، کە فرە ئامادە نین بچنە ژیری، جەنگ ئاڵشتبوین خود مۆدێل ئابوورییە، لە دەوڵەتیگ خاوەن تەنیا ئابووری نەفتی کە نزیکە گشت چشتیگ وە داهات نەوت پویلدار کەێد، ئەرا دەوڵەتیگ کە رێکخەێد و بەشداری لە ئابوورییگ بەرهەمهاوردن هەمەچەشن کەێد کە کۆمەڵگا تیر وەرپرسیاریەتییەگە گرێدە مل، نەک تەنیا ئەو کەسەیلە کە سوودمەنن لە کرای ماڵەگە".
سەنتەرەگە ئاشکرا کرد کە "یە قەیران ئامار بودجە نییە، بەڵکم قەیران روانگە و گرێبەسی کۆمەڵایەتی و تەواو شیواز ژیانە کە عراقییەیل دەیان ساڵە وەپی چاشیانە".
لە راپۆرتەگە وتیش: عراق کەفێدە وەر "ئابوورییگ کە نزیکە وە تەواوی پشت وە داهات نەفت بەسێد، گەشەی زویوەزوی دانیشتگەیل کە پەسا زوور لەبان دەرفەت کار و خزمەتگوزارییەیل زیای کەێد، کەمەوبوین ژیرخان ئابووری و پەروەردە و تەندروسی لە کەمەوبوین درویژماوە، زیایبوین رخداری لەبان ئاسایش ئاو و خوەراک، ژینگەیگ بەرهەمکاری دوژمنکارانە و لاوازی دڵنیایی ناوخۆیی و دەرەکی".
ڕاپۆرتەگە رەسیە ئەوە کە گشت ئی توخمەیلە نشانەن ئەرا ئەوە کە قەیرانەگە تەنیا کوڵهاوردن بودجە نییە، بەڵکم مەینەتی مۆدێل "دەوڵەت سپۆنسەری"ە.
ڕاپۆرتەگە دیاری کەێد کە ئەرا فامستن لە گەورەیی سەختیەگە، فرە گرنگە لە نووڕین ئی توخمە وەیەکەو گریەدریایە راسیەگە ئاشکرا بوود: قەیران مۆدێل ئابووری تەنیا نەفتی، کە دەوڵەت گەورەترین و تاکە خاوەنکارە؛ هاوڵاتیەیل پشت وە مووچە بەسن و سامان بەرهەم نیارن، کەرت تایبەت لاوازە، ناڕێکخریاس و لەوەر بیرۆکراسی و گەندەڵییەو گیر هاتگە؛ و هیچ بنەمایگ بەرهەمهاوردن راسگانی لە کشتوکاڵ، پیشەسازی، یا تەکنەلۆژیا نەیرێد.
بجگە لەوەیش، لە ڕاپۆرتەگە هاتگە کە قەیرانیگ حوکمڕانی و وەڕێوەبردن هەس کە لە پلاندانان درویژماوەی لاواز دەرکەفێد، کە ریبازیگ کاردانەوە و "ئاگرکپەوکردن" شوینی گرێدەو، یەیش لەناو سیستەمیگ دامەزراوەیی بوود کە پڕە لە پاڵپشتیکردن و گەندەڵی و پرسیارکاری لاواز، کە وە خەرجییە گشتییە گەورەیل وە کەمترین یا نەوین گلەوخواردن گەشەپیدان تایبەتمەنە.
وتیش: قەیران کولتوری ئابووری کۆمەڵایەتی هەس، لە چەوەڕی وەردەوامی چارەسەر لە دەوڵەت، وەگەرد نەوین دەستپێشخەری بفراوانیگ بەرهەم دەرکەفێد، هەرلیوا، کولتووریگ وەکاربەر هەس کە دەسمیەتی خەرجکردن دەسوەجی دەێد لە سەرمایەگوزاری هاتگ، شانوەشان نواگیریکردن کۆمەڵایەتی وەرانوەر هەر چاکسازییگ، کە دەسوەجی جویر شکانن مافەیل هەست وەپی کریەێد، تەنانەت ئەگەر لە راسی مقیەتیکردن درویژماوەی ئەو مافەیلە بوودیش.
وەگورەی ڕاپۆرتەگە، ئی چشتەیلە قەیرانەگە وەردەوام و فرەلایەنە کەن، نەک سەرهەڵبدەێد و دویای ئەوە کۆتایی بارێد، بەڵکم زیاتر بچوودە ناو گشت لایەنەیل ژیانەو، لە مەکتەو تا خەسەخانە، لە دامەزراننەو تا خزمەتگوزارییە سەرەتاییەیل.
لە ڕاپۆرتەگە باس لە دوو ری روواڵەتی کریاس کە کەفتە روی بڕیاردەرەیل، بەڵام لە راسیەو دوو ریە ئەرا بانانبگ دژوەیەک، یەکەمیان ری "یەواشی وەڕێوەبردن رمیانە"ە، لە ری سیاسەتەیلیگ جویر فراوانکردی دامەزرانن حکومەت وەختیگ فشار گشتی زیای بوود، زیایکردن خەرجییەیل کارکردن لەبان بەرژەوەنی بەرهەمهاوردن، قەرزکردن ئەرا دابینکردن کوڵهاوردن لەجیای چارەسەرکردن مدووە بنەڕەتییەیل، و پەنابردن ەە چاپکردن پویل و داراییکردن کەمدەسی وە پەنام ئاشکرا نەکریاگ.
لە ڕاپۆرتەگە باس لەوە کریا کە ئی رێبازە هەستیگ وەختانە وە ئارامی دەێد، بەڵام لە راسیەو وە واتەی کەمەوبوین توانای سەنین هاووڵاتیەیل و داوەزیان بەها و دڵنیایی پویل و زیایبوین زوور لەبان نەوەیل هاتگ کە بارگرانی قەرز و دویاخستن بڕیارەیل گرنە مل، و وە مانای وەردەوامی رمیان پەروەردە و چەودیاریکردن تەندروسی و ژیرخان وەبی گووشگردن هەر زیایکردنیگ مووچەی کوڵماوە.
ڕاپۆرتەگە زیاتر ئاشکرا کرد کە ئی رێبازە مقیەتی سیمای دەیشت دەوڵەت کەێد لە خود وەختیش گەوهەرەگەی لەلی سینێدەو.
ری دویەم رێباز "نویسانن گریبەسی"یە، رییگ سەختترە، بەڵام تاکە رییگە کە دەرفەتیگ راسگانی ئەرا عراق وە بانانیگ جیاواز دروس کەێد، بەڵام دووارە سازین خەرجییە گشتییەیل خوازێد تا بەرهەمهاوردن و ژیرخانی و خزمەتگوزارییە سەرەکییەیل لە نوا بوون؛ عەقڵانیکردن مووچە و دەسمیەتیەیل وەشیوەیگ دادپەروەرانە کە مقیەتی چینە لاوازەیل بکەێد لەجیای دەسمیەتیدان گشتی، دەسکردن چاکسازی باج کە باج وە خزمەتگوزارییەیل بەسێدەو و هیلێد هاوڵاتیەیل هەست وە هاوبەشی بکەن نەک بارگرانی؛ ئازادکردن و رێکخستن کەرت تایبەت لەجیای بیرۆکراسی و گەندەڵی، و دروسکردن تووڕیگ بیوەی٥ کۆمەڵایەتی زیرەک کە لات و بیکارەیل بکەێدە ئامانج.
لە ڕاپۆرتەگە دیاری کەێد کە ئی ریە لە سەرەتا لای فرە کەس ناپەسەن بوود، چوینکە چاکسازی راسگانی وە واتای ئاڵشتکردن خوو خەرجکردن و نواگیریکردن بەرژەوەنییە چەسپیاگەیل کە سوودمەنن لە ئاژاوە و وەریەککەفتن وەرد تووڕەیل گەندەڵی کە هەر چاکسازییگ وە پەلاماریگ ڕاستەوخۆ وەبانیان زانن.
بەڵام لە ڕاپۆرتەگە دووپات لەوە کرد کە نرخ ئمڕوو چاکسازی هەرچەن وە ئازار بوود، فرە کەمترە لە نرخ رمیانەگەی سوو.
دویای ئەوەی پرسیار ئەوەی کریا کە ئەڕاچە حکومەتەیل وەگەرد گرنگییە چارەنویسسازەگەی لە چاکسازی خوەیان دزنەو، لە ڕاپۆرتەگە دیاری کەێد کە چاکسازی وە واتای لەدەسدان جەماوەرییەت لە کوڵماوە کەفێدە وەر لۆبییە توانادارەیل و تووڕەیل بەرژەوەنییە تایبەتەیل و خوازین بڕیاردان کە وە ئاسانی لە میدیایەیل زاقەو بوون.
ئەراوە دەسنشان کرد کە فرەجار حکومەتەیل چارەسەری رویکەش کەن، کەڵک وەرگردن لە میدیا ئەرا دروسکردن هەستیگ ساختەی ئاسایش یا بیناوبانگکردن هەر کەسیگ کە هوشداری لە راسیەگە بەێد وە شمارە و شیکاری.
بەڵام لە ڕاپۆرتەگە هوشداری داگە کە وەخت لە ئابووری وەخشین نییە، کە گشت ساڵیگ دویاخستن خەرج چاکسازی زیای کەێد و قەیرانەگە ئاڵووزترەو کەێد.
لە ڕاپۆرتەگە وتیش جەنگ هاتگ "جەنگ ئابووری" نییە وەرانوەر هاووڵاتی، بەڵکم جەنگە لە دژ لۆژیک دویاخستن و بیهووشکردن و خوەیدزینە لە راسیەگە.
وەو ئەنجامە رەسیە کە "چاکسازی راسگانی مینەی چەپڵەیگ وەختانە نیەکەێد، بەڵکم وەدویاچگن ئەرا وەردەوامیی ژیانیگ شکۆمەنانە ئەرا نەوەیل ئمڕوو و سوو، ئەوانەک ئمڕوو و دەسپیچگ مقیەتیکردن مافەیلیان رازی وە چاکسازی نیین، شایەت دویای ساڵانیگ ئەو بفامن کە هیچ مافیگیان نەمەنیە، وەلێ لەجیای ئەوە دەرفەتیگ مبژوویی گوما کردنە ئەرا ڕزگارکردن تەواو نەتەوەیگ لە رمیانیگ خاو بەڵام بیگومانی".
