كرماشان.. دارستانەیل زاگرۆس کورد لە ئیران وە بیدەنگ سزیەن
شەفەق نيوز- هەڵگەردان تایبەت
پاسەوانەیل دارستانەیل لە پارێزگای کرماشان لە ئیران، بار سەنگینیگ لە مقیەتیکردن دارەیل بەڕوی لە زاگرۆس هەڵگرن، لە وەختیگ کەمی کارمەنەیل و ئامرازەیل و وەپشتگووشخستن ئی میراتی نیشتمانیڵ وتەنیا هیشتنە لەڕوی هەڕەشەی ئاگر.
پارێزگای کرماشان کورد، لە کەژ کویەیل زاگرۆس، کە وە دارستانەیل بەڕوی و هەمەڕەنگی درەختی و سامان ئاژەڵ نرخدار ناسیاس، وە یەکیگ لە سونە ناوازەیل ژینگەیی لە خوەرھەڵات کوردستان دانریەێد.
ئی ناوچە کاریگ یەکلاییکەر رانێد لە وەردەوامی سیستەم ژینگەیی لە خوەرھەڵات کوردستان، نەک تەنیا لەلایەن سامانەیل سروشتی، وەلێ هەمیش لە لایەن ژینگە و کەلتووریش.
وەلێ ئەو راسیە کە لەناو میدیایەیل و ئامارەیل فەرمی کەمتر دیارە ئەوەسە کە مەنین ئی سەرمایەی سروشتی فرە نەک ئەرا تەنیا وارانەیل وەرزی و خاک نەختی چوودەو، بەڵکم ئەرا گوڕوگورجی ئەو پیاوەیلە کە بار مقیەتیکردن ژینگە هەڵگرن، وەبی هیچ گەزافیگ: پاسەوانەیل دارستانەیل لە کرماشان.
پاسەوانەیل بیدەنگ
پاسەوانەیل دارستانەیل کە ئەوان پاسەوانەیلیگ بیدەنگن، هانە رز نوا لە مقیەتیکردن ناوچەیل سروشتی، و رەنجەیل رووژانەیان گرنگە ئەرا مەنین دارستانەیل و لەوەڕەیل و چین ئاژەڵەیل.
هەرچەن توانا و ئامرازەیل کەمە، ئەو کەسەیلە کە ئەرکدارن وە گەردین و نواگیریکردن ویرانی سامانەیل سروشتی لەناو سەختترین رەوشەیل کەشوهەوا و لە ریوبانە سەختەیل.
ئەرک ئەوان تەنیا لەوە نییە لەناو دارستانەیل بمینن، وەلێ بایەسە نواگیری لە قاچاخکردن چوو بکەن، و نەیلن ئاگر فراوانیگ هیز بگرێد، و نەیلن ئاژەڵەیل راو بکریەن، و نەیلن دەسدرویژی لەبان ناوچەیل سەروشتی بوود، وەگەرد یەیش، هەر ئەرکیگ لەی ئەرکەیلە جویر بەشیگ دیارە لە ئەرکەیل وەڕیەوبردن حکومەتی، وەلێ لە راسیەو ژیان خوەیان خەنە رخداری ئەرا مقیەتیکردن دارایی نیشتمانی.
وەلێ راسیە تاڵەگە ئەوەسە کە شمارەی پاسەوانەیل دارستانەیل لە کرماشان وەگورەی ئەو رووبەرە گەورە و فراوان ناوچەیە سەروشتی لە ناوچەگە نییە، کە ئامارەیل نشان دەن کە هەر یەک پاسەوان دارستان، بایەسە چەوی لەبان هەزاران هکتار لە دارستان و لەوەڕەیل بوود، کە ئی شمارە، وەقسەی پسپۆڕەیل، هیلێد بوودە کاریگ نیمچە مەحاڵ.
رەوشەیل سەخییگ
هویرەو بکە، کابرایگ، وە ئامرازەیل سادە، لە گەرمی تاوسان، یا سەردی زمسان، ناچارە وە شوینەیلیگەو بچوود کە ماشین فۆرویل وەپیا نیەچوود، تا نواگیری لە دیاردەیلیگ بکەێد، جویر قاچاخکردن چوو یا ئاگر فراوانیگ.
ئی کەمیە لە کارمەنەیل، وەگەرد ئەو فشار زیایە لەبان ناوچەیل سەروشتی، لە ئەنجام ئاڵشتبوین کەشوهەوا و زیایبوین شمارەی دانیشتگەیل، هیشت کار پاسەوانەیل دارستانەیل لە هەر وەختیگ گوزەشتە سەختترەو بوود.
لەی ساڵەیل دویاییە، هەر وەختیگ رویداویگ جویر ئاگر دارستانەیل بەڕوی لە یەکیگ لە ناوچەیل کرماشان روی باێد، یەکەم کەس رەسێدە ناوڕاس ناوڕاس ئەو رویداوەیلە خوەیان خود ئی وەرپرسەیلە بوین لەبان سامانەیل سروشتی، کەسەیلیگ یەی گلە وە دەسەیل رویتیان ئاگر کپەو کردیان، یا وەو ئامرازەیل سادە، وەبی هیچ چشتیگ ئەرا مقیەتیکردن بیوەیی خوەیان.
هەڵبەت لەی ساڵەیل دویاییە، پڕۆژەیلیگ خریانە ناو خشتەی کارەیل ئەرا خاسەوکردن مقیەتیکردنیان، هەرلە خاسەوکردن چەودیاریکردن یا وەکارهاوردن فڕۆکەیل بێفڕۆکەوان ئەرا چەودیاریکردن دارستانەیل، تا رێکخستن خولەیل راهێنان کارمەنەیل نوو، و تەقەلای کارابوین وەرد کۆمەڵگایەیل ناوخوەیی تا ئاگای مەردم وە وەرپرسایەتی وەرانەور سامانەیل سروشتی بەرزەو بکەن، وەلێ لە راسیەو هیچیگ لەی پڕۆژەیلە رییگ نەیاشت وەتەواوی جیوەجی بکریەێد، وەبی دیاریکردن سپۆنسەریگ کە بەشی بکەێد، و زانایان یاسای مقیەتیکردن راسگانی، و دروسکردن چوارچیوەیل یاسایی و دادوەری.
هەرچەن ئەو ئەرک گرنگە دیرن، هیمان پاسەوانەیل دارستانەیل زیان لە کەمی داهاتەیل و لاوازی مقیەتیکردن یاسایی دیرن، فرە لەلییان کەفتنە وەر هەڕەشە و وەردەوەردە، و هەمیش کەفتنە وەر زیان لەسەر مەوقەی جیوەجیکردن ئەرکەیلیان، وەبی وەدەسکەفتن پشتگیریکردنیگ یاسایی یا دادوەرییگ کە مقیەتیان بکەێد، یەیش هەرچەن پاسەوانەیل دارستانەیل لە فرەی دەوڵەتەیل جیهان جویر هیزەیل مقیەتیکردنیگ فەرمی دریانەسە قەڵەم، دەسەڵاتەیل یاسایی گەورەیگ دیرن.
پشتگیریکردن ئی پاسەوانەیلە، لە دابینکردن ماشینەیل و ئامرازەیل بیوەیی گونجیاگ دەسوەپی کەێد، تا رەسێدە پشتبەسین وە یاسایەیل زبریگ وەبان ئەوانەگ دەسدرویژی لەبان ناوچەیل سەروشتی کەن، وەگەرد مقیەتیکردن داداوەی تایبەت ئەرا ئی پیاوەیلە.
ئمڕوو، دی ئاشکراس نە پاسەوان دارستان تەنیا فەرمانبەریگ سادە نییە لە وەڕیەوبردن سامانەیل سروشتی، بەڵکم پاسەوان میراتییگە، کە ویرانیی لەدەسدان ناسنامەی نیشتمانی و ژینگەیی وڵاتە.
چەوەڕی کریاس بانی وەردەوامدار ئەرا سروشت رەنگین کرماشان دروس بکریەێد، وە بەرزکردن توانایەیل هیزەیل پاسەوانی، و پشتگیریکردن گەل، بانانیگ دارە کوینەیل بەڕوی سای خوەیان بخەنە بان زەوی، و مەلەوەر و ئاژەڵەیل لە میلکان ئارام خوەیان گوزەران بکەن.
پاسەوانەیل دارستانەیل خوەرئاوا و باکوور
راپۆرتەگە لە زوان عەلی حەسەن زادە سەرۆک بەش هووکارەکردن و هوشیارکردن لە وەڕیەوبەرایەتی گشتی سامانەیل سروشتی و وەڕیەوبردن گوڵەمەیل ئاو لە پارێزگای کرماشان وت: پارێزگای کرماشان ناوچەیلیگ مقیەتیکریاگ فراوانیگ دیرێد، لەوەر شوینەگەی لە سێ ناوچەی ژینگەیی جیاواز، دارستانەیل و لەوەڕەیل و بیاوان.
وەگەرد ئەوەیش، و لەوەر گرنگی پووشیان درەختی و هەمەڕەنگی بایۆلۆژی لە دارستانەیل زاگرۆس، فرەی چالاکیەیل پاسەوانەیل کەفێدە دارستانەیل خوەرئاوای ناوڕاس و باکوور.
حەسەن زادە وتیش: دارستانەیل زاگرۆس لە کرماشان وەشیوەیگ سەرەکی کەفنە ناوچەیل بەرزیگ کە رەدبوین لەلی سەختە، ئەراوە بایەسە پاسەوانەیل دارستانەیل هاز بەرزیگ لە لەشیان داشتوون، و توانایەیل خاسیگ ئەرا رەدبوین لە شوینە بەرزەیل.
وتیش: هەر پاسەوان دارستانیگ بڕیگ ئەرک جیاجیا دیرێد، جویر کپەوکردن ئاگرەیل وەرزی، و نواگیریکردن قاچاخکردن چوو، و نواگیریکردن ویرانکردن زەوی دارستانەیل، و وەڕیەوبردن ژاوەژاو ناوخوەیی، و پەیوەندیکردن کارا وەگەرد مەردمەیل ناوخوەیی و هووزەیل.
لە دەسنشانکردن ئەرا جیاوازی ناوەین کەرتەیل لە دارستانەیل لە ئیران و ئەو دەوڵەتەیل ترەک وت: ئی جیاوازەیلە چنەو ئەرا بڕیگ لە مدووەیل میژوویی و کۆمەڵایەتی، و سیاسییش، و ئەرا خاسەوکردن رەوش دارستانەیل، بایەسە بکەفیمنە فتراق بەشدارکردن مەردم، و وەکارهاوردن تەکنیکەیل نوو، و پاڵپشتیکردن راسگانی ئەرا پاسەوانەیل دارستانەیل، و پاڵپشتیکردن هاوکاری ناودەوڵەتی.
ئامرازەیل پاسەوانەیل
سەرۆک بەش هووکارەکردن و بڵاوکردن لە وەڕیەوبەرایەتی گشتی سامانەیل سروشتی لە پارێزگای کرماشان وتیش: پاسەوانەیل دارستانەیل لەی پارێزگا تویش بڕیگ سەختی وەردەوام و رخبار تیەن، لەناویان دەسوەردان لە پڕۆژەیل ئەوزەڵکردن و دەسناین وەبان زەویەیل، و لاوازی یاسایەیل و وەشوینکەفتن دادوەری، و خەمی تیژ لە هازەیل کارکەر و و ئامرازەیل، و لەوەڕکاری فرە لەلایەن ئاژەڵەیل زیای لەناو دارستانەیل، و قاچاخکردن و بڕین بیمووڵەت چوو و چیلگ، و بڕین دارەیل بەڕوی، بیجگە ئەو ئاگرەیل فروانە کە وەگەرد وەرز گەرم کپەوکردنیان سەختە.
لە کۆتایی وتیش: هەرچەن دارستانەیل کرماشان تا رادەیگ ئامراز نوویگ وەپییان دریاس، جویر ئامێر دیارکردن شوینەیل (GPS) وەلێ لەلایەن چشتەیلیگ ترەک جویر درۆن هیمان سنووردارە، و پاڵپشتیکردن تەواوەتی خوازێد.
دەسە رویتەیل
یەکیگ لە پاسەوانەیل دارستانەیل لە کرماشان باس ئەو وەختەیل سەختە کرد کە تویش ئەو کەسەیلە تیەن لە می کویەیل زاگرۆس، و دووپات کرد کە هەرچەن توانایەیل کەمە، وەلێ ئەرا مقیەتیکردن دارەیل بەڕوی وسیانە.
هەر لە سەرتا، وە بیزاری دەسکرد وە باسکردن کە وت: دارستانەیل هەر تەنیا شوین کارکردن ئەرا ئیمە نییە، وەلێ ماڵ ئیمەس، هەر داریگ بەڕوی کەسیگە لە خیزانمان، هەناێ ئاگر رەسێدە لەشمان، یا هەڕەی قاچاخچیەیل لەلییان بڕێد، چماێ بەشیگ لە ئیمە کەنێدەو.
ئی پاسەوانە کە بە چەن ساڵیگە لە بەرزاییەیل کویەیل زاگرۆس دویر کار کەێد، باس سەختیەیل ریوبان کەێد کە وت: شوینەیل فرەیگ لە دارستانەیل کرماشان رەسین ئەرای مەحاڵە مەگەر وە ریکردن فرەیگ، ماشینەیلیگ نەیریمن گونجیاگ بوون یا ئامرازەیلیگ بەش بکەن،. وەختیگ ئاگر بوود، ناچار بویمن وە بیەڵ و پەلە سەوزەیل دار کپیەو بکەیمن، چەن جاریگ هاوڕیەیلم چەوسیانە، وەلێ هەر رکدار بوین.
وتیش: ئەرک پاسەوانەیل دارستانەیل تەنیا لە مقیەتیکردن سروشت نییە، بەڵکم وەگەرد کەسەیلیگ کار کەیمن جاروبار ئامادەن ئەرا جەنگکردن وەرد ڤاچاخچیەیل چوو یا زەفتکردن زەوی، کە رەسێدە قوربانیدان.
لە بەشیگ ترەک لە قسەیلی، باس سەختیەیل لەوەڕکاری نایاسایی کردر کە وت: سەدان لە ئاژەڵەیل رووژانە تیەنە ناو دارستانەیل، زانیمن کە ژیان ئێڵەیل وەبان ئی ئاژەڵەیلە وسیاس، وەلێ هەناێ دارەیل ویران بوون، چشتیگ ئەرا بانان نەمینێد، چەنای چەنیگ داوای پەیاکردن چارەسەری کریا کە هاوسەنگی ناوەین ژیان مەردم و مەنین دارستان کردیمن.
ئی پاسەوانە داد لە دەس کەمی کارمەنەیل کرد، جاروبار تاکە کەسیگ ناچار بوود وەرپرسیارێتی هەزاران هکتار لە دارستانەیل هەڵگرێد، هەمیش ئامرازەیلمان کوینەن و کەمن.
لە کۆتایی وتیش: لەبان ئی سەختیەیلە، دووسی ئیمە ئەرا دارستان و کویەیل زاگرۆس هیلێد وەردەوام بویمن، هەناێ واران وارێدە بان گەڵایەیل بەرەی یا وای خوەش کویە هەڵکەێد، زانیمن کڵ ئی مەینەتە ئەوە هەرزێد، و کار کەیمن وە ئومێد ئەوە کە رووژیگ باێد دارستانەیل زاگرۆس خاسترەو بوون، لەجیای ئەوەک ویران بوون.
پشتگیریکردن پاسەوانەیل و مەنین زاگرۆس
مقیەتیکردن سامانەیل سروشتی لە کرماشان، تەنیا ئەرکیگ ئیداری نییە، وەلێ ئەرگیگ گرنگە ئەرا مقیەتیکردن بانان کویەیل زاگرۆس و نەوەیل هاتگ، هەرچەن کەمی تیژیگ لە کادر و ئامرازەیل هەس و لاوازی لە یاسایەیل مقیەتیکردن، هیمان پاسەوانەیل دارستانەیل لە پارێزگاگە، هانە نوا لە مقیەتیکردن دارستانەیل بەڕوی و ناوچەیل سروشتی.
چیرووک ئەوان نشان دەێد کە پاسەوانی دارستانەیل لە وڵاتەگە تەنیا کاریگ ئاسان نییە، بەڵکم رەنجیگ سەختە ئەرا مقیەتیکردن میراتییگ نیشتمانی، و ویرانکاریی دەرئەنجام بەدیگ لەبان ژینگە و ژیان مەردم دیرێد.
راپۆرتەگە وتیش: ئەگەر بخوازیمن زاگرۆس وە سەوزی بمینێد، و سیستەم ژینگەیی لەی ناوچە مقیەتی لە وەردەوامی خوەی بکەێد، بایەسە گرنگییگ فرە وەپی بیریەێد.
ئی پشتگیریکردنە تەنیا لە دابینکردن ئامراز و شوینەیل نییە، وەلێ هەمیش راسەوکردن یاسایەیل خوازێد، و پشتگیریکردن دادوەری، و هاندان بەشداریکردن کۆمەڵگایەیل ناوخوەیی، و وەکارهاوردن تەکنیکەیل نوو، و تەنیا وەی ریڕەویە نییە، توانیمن ئومێد بیاشتویمن پاسەوانەیل ریە سەختگە بگرن، و پڕ لە شانازی، ئەرا مقیەتیکردن دارستانەیل کرماشان وە ئازاییگ گەورەتر و تاوانیگ گەورەتر.
