گریەبەسان کڕ ئاسنین وەرد ئیران.. ئایا خەڵک "شەتل عەرەب" بار کەێد یا بەندەر فاو کوشێد؟

ئەوپەڕ باشوور وڵات، هاووەخت پسپۆڕ ئەو بوارە لە سیاسەت و ئابووری پڕۆژگە وە "نا ئاشکرا و وە کاریگ زویوەزی" وەسف کەێد. "، وهووشداری دەن لە کوشتن ڕووبەر ئابووری عراق کە بەندەر گەورەی فاو هاناوی، کە وە یەکیگ لە 10 بەندەر گەورەی جەهان دریەێدە قەڵەم.

 دەیان کەس لە دانیشتگەیل قەزای شەت ئەلعەرەب لە خوەرهەڵات بەسرە لە باشوور عراق لە ماوەی مانگ کانوون دویەم گوزەشتە خوەینشاندان ئەنجامدان، ئەوەیش جویر ناڕەزایەتییگ وەرانوەر پەیوەندی کڕ ئاسن وەرد لایەن ئیرانی.

 هاوڵاتیەیل داوای قەرەبوو کەن

چالاکوان مەدەنی لە قەزای شەتل عەرەب، جەواد ئەلقەترانی ئویشێد “هاوڵاتیەیل قەزاگە ناڕەزایەتی نەیرن وەرانوەر پەیوەندیی کڕ ئاسن ناوەین عراق و ئیران، بەڵکک لە خود وەختەگە داوای قەرەبوو کەن هاوتا وەرد ئەوەگ وەجی هیلن  روی وەرەو شوینیگ ترەک بکەن”.

قەترانی لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وتیش “ئەو خوەینشاندانەیلە کە لەی دواییە لە قەزای شەت العرب رویدانە دژوە پرۆژەی بەسیان کڕ ئاسن ناوەین عراق و ئیران نەوین، بەڵکم داوای ئاڵشتکردن ریەگەی کردن، جویر ریەگەی وەبان فرە لەو زەویەیلە رەد بوود کە سەدان هاوڵاتی خاوەنیە."

قەترانی باس ئەوە کرد کە “ ئەو ریە کە ناڕەزایەتی لەبانی کریاس درەیژیەگەی 5 کیلۆمەترە، کە ئیرنگە خەڵکەگە رخیان چوود زەوی و دوکانە بازرگانییەیلیان لەو ناوچە لەدەس بیەن، ئەوەگ ئیمە ئومید خوازیمن قەرەبوو هاوتا وەرد ئەوەگ وەرکەفتیە بوینیمن” وتیش “ناڕەزایەتییەیل لەباوەت پڕۆژەگە هویچ سوودیگ نەیرێد” وەسوودە ئەرا یاسا کە لە لای حکومەت بوود.”

قەترانی ئاشکرا کرد کە “هاوڵاتیەیل داوای دەسوەردان سەرۆک رەوت سەدر موقتەدا سەدر کردن وەخاتر چارەسەرکردن گیچەڵیان، بەڵام تا ئیسە شاندیگ کل نەکرد تا چەوی بکەفێدە هاووڵاتیەیل و گووش لە داواکارییەیل بگرێد ”.

قەرەبووکردن وەپەی بڕیار دادوەری

حکومەت ناوخوەیی لە قەزای شەت ئەلعەرەب لە پارێزگای بەسرە راگەیان؛ پرۆژەی پەیوەندیی کڕ ئاسن وەرد ئیران، وەگورەی ڕێککەفتن فەرمی ناوەین هەردوگ وڵات، تەنیا ئەرلی رەسیە و ئەرا بازرگانی نەباشەد.

حەیدەر توما، سەرۆک شارەوانی قەزای شەت ئەلعەرەب، ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز  وت “پرس پەیوەندیی کڕ ئاسن وەرد ئیران، وەگورەی رێککەفتن ناوەین هەردوگلا، پرس گواستنەوەی سەرنشینەیل تەنیا مەرج داناس، ئیمەیش سەرسڕمان گەورە نشان دەیمن کە بڕیگ کەسایەتی ڕەخنە لەی پەیوەندییە گرن”، وتیش “ڕێنێسانس شارەیل لە وڵاتەگە وە ڕادەی گەشەسەنن گواستنەوە پووڕێد، کە کڕ ئاسن یەکیگە لە پایەیلی.”

توما وتیش: باوەت گواستنەوەی کەلوپەل کە لە میدیایل باسی کریەێد پرسیگ ئاسان نییە، پەنابردن وە بەسانن کڕ ئاسن ناوەین عراق و ئیران ئەرا پشتدەسخستن وەکارهاوردن سزەمەنی و زیایکردن بیوەیی لەبان ریوبانەیل ناوەین هەردوگ وڵاتە”، وتیش "باسکردن لە لاوردن 5000 ماڵ ئەرا تەواوکردن پەیوەندی کڕ ئاسن هەڵەس، و ئەو ماڵەیلە مڕ ئاسن قەتار وەبانیان رەد بوود چەن ماڵیگە."

سەرۆک شارەوانی قەزای شەت ئەلعەرەب لە قسەیلی وتیش “چالاکواتەیلیگ هەس کە لە پرس لاوردن ماڵەیل زیای چگنە، کە فرەیان لە راسی دەسدرویژی کەنە بان ماڵەیل لەبان زەوییەیل وە دەوڵەتەیل و بەشیگیان موڵک تایبەتن”. کە "حکومەت ناوخوەیی لە قەزاگە و دەسەڵاتە پەیوەندیدارەیل لە ناوەندەگە خەمسەردی نیەکەن لە قەرەبووکردن." ئەو هاووڵاتیەیلە کە وەمدوو پڕۆژەگە زیان کەفتیەسە لییان، و قەرەبووکردن خاوەن موڵک تایبەت وە تایبەتی لە ری دادگایل بوود. لەباوەت بە سەرپیچیکارەیل، پلان هەس ئەرا بردنیان ئەرا شوینیگ ترەک و دەسەوەرکردن ژیانیگ شایستە ئەرایان”.

ئیران وەرجەیە لە ری جیگر یەکەم سەرۆک وڵاتەگەی، محمد موخبەر، باس پڕۆژەی پەیوەندیی کڕ ئاسن وەرد عراق وە "رویداویگ پڕ بەختەوەر" کرد، زوور لەوە کرد کە تەقەلایل ئەو پڕۆژە بازدانیگ گەورە لە بازاڕەیل ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە ناوچەگە دروس کەێد، کە قەواسەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی وەرد عراق ساڵانە ئەرا 30 ملیار یۆرۆ بەرزەو بوود، هەمیش گواستنەوەی بازرگانیمان لە ری ئی پەیوەندییەو رەسێدە سنوورەیل دەریای ناوڕاس، و زەمینەی گونجیاگ ئەرا گریەبەسان مەزارگە پیرووزەیل ناوەین هەردوگ وڵات لە بانان دابین کەێد.

 بکوش بەندەر فاو

لەو چوارچیوەر عامر عەبدولجەبار، ئەندام پەرلەمان عراق و وەزیر وەرین گواستنەوەی عراق، پەلامار زبریگ لەبان پرس پەیوەندیی کڕ ئاسن وەرد ئران کرد، و وە کودەتایگ لە لەش بەندەر گەورەی فاودا زانست.

عەبدولجەبار ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: “پەیوەندی کڕ ئاسنین وەرد ئیران تەنیا لە گواستنەوەی سەرنشینەیل سنوردار نییە، بەڵکم کاڵایش گرێدەو”، وتیش “لێدوانەیل حکومەت لەباوەت سنووردارکردن ریەگە تەنیا ئەرا سەرنشینەیل نادروسن و بەڵگەی فرە لەوەردەسمان هەس، کە ئەوە چەسپنێد کە ئیمە ئویشیمن”.

وتیش "پرۆژەی پەیوەندیی کڕ ئاسن کودەتاکەی کردە ناو بەندەر گەورەی ئەلفاو، گرنگیە ستراتیژییەگەی کوشت، چوینکە گام پەیوەندیی کڕ ئاسن وە پلەی یەکەم خزمەت زە بەرژەوەندییەیل ئیران کەێد".

عەبدولجەبار باس ئەوە کرد کە “عراق لەماوەی ئایندە کڕ قەتار دەێدە کوەیت، یەیش هیلێد کوەیت دەس وە کارەیلی بکەێد ئەر  تەواوکردن بەندەر موبارەک، دویای ئەوەگ لە ساڵ 2019ەو کارەیلی وەسانن هەناێ حکومەت عراق لەو وەختە رازی نەوی  کڕ ئاسن بەێدە ئیران.

 باوەتیگ نادیار

لەلای خوەییش شارەزای کاروبار ئابووری، عەبدولڕەحمان ئەلمەشهەدانی، باس لەوە کەێد کە پرس پەیوەندیی کڕ ئاسن وەرد ئیران نادیارە ئاشکرا نییە،  کە فرەی پسپۆڕەیل داتای فرەیگ لەو باوەتە نەیرن، و ئەو زانیاریەیلە کە کەفێدە دەسمان لە ری میدیای ئیرانەو فرە زیاترە لەوەگ حکومەت عراق باسی کەێد.

مەشهەدانی لە دیداریگ وەرد ئاژانس شەفەق نیوز راگەیان کە “باوەڕ باو شارەزایل تایبەتمەن ئەوەسە کە پڕۆژەگە بەندەر گەورەی فاو وە شیوەیگ فرە ناوی تیەێد”، وتیش:  “پڕۆژەگە لایەن سیاسی زیاتریگ دیرێد لە لایەنە ئابوورییەگەی، چوینکە پەیوەندی ئیسە پەیوەندییگ هەڵەپەڵەس."

 وتیش: “پەلەییەگە وە تەقەلای ئرانە کە لە سەردەم حەیدەر عەبادیەو، لە ری عادل عەبدولمەهدیەو، تا رەسێدە مستەفا کازمی، و دویاجاریش محمد شیاع سودانی، ئەرا پەڵپ تەواوکردن ئی پەیوەندییە کە لە 25 کیلۆمەتر زیاتر نەوود لە ناو خاک عراق و لەبان خەرج خوەی، کە خاستر بوی عراق  چەوەڕی قۆناغ یەکەم بەندەر گەورەی فاو بکردیاد، ئیجا توەنێد پەیوەندی کڕ ئاسن ئەرا هەر وڵاتیگ هاوسا  دابین بکەێد”.

 هەمیش وت: پیداین ئەولەویەت وە پەیوەندیی کڕ ئاسنین وەرد ئیران وەرجە تەواوکردن قۆناغ یەکەم بەندەر فاو رخیگ گەورەس ئەرا بانان پلانە ئابوورییە دەریاییەیل عراق، کە وازکردن پەیوەندییەگە وەرجە تەواوکردن بەندەرەگە لەلایەن عراقەو وەو مانا تیەێد کە بار و کاڵەیل لە بەندەر عەباس لە ئیران جیگر کریەن." ئەراوە لە بانان لە ری کڕ ئاسنین کە عراق وە ئێرانەو بەسێدەو و دویاتر لە ڕی دەریای ناوڕاس وەروو ئەوروپا چوود."

مەشهەدانی باس ئەوە کرد کە “بەندەر فاو وە یەکیگ لە 10 گەورەترین بەندەر جەهانی دانریەێد ئەگەر تەواو بوود، کە دیمەن ڕاستەوخۆی دەریای لە ڕاس ئەلبیشا هەس وەبی هویچ تەنگەوکردنیگ لە لایەن ئسرانی یا کوەیتی،  بەڵام بڕیار حکومەت ئەرا دامەزریان پەیوەندی کڕ ئاسن لەگەڵ ئەو وڵاتەیلە کە ئیسە بەندەر دیرن، کە بەشیگیان لەی دویاییە فراوانکراون، بەندەرەگەی تو خەێدە مەترسییەو لەبانان مەوقەی وازکردنی”.

رووژ 2 ئەیلول 2023، سەنگ بنەڕەت پرۆژەی بەسیان کڕ ئاسنین لە ناوەین ناوچەی شەلەمچەی ئیران و شار بەسرەی عراق لەلایەن محمد شیاع سودانی سەرۆکوەزیرەیل عراق، وە ئامادەبوین محمد موخبەر، جگر سەرۆک کۆمار ئیران دانریا.

سودانی لەو وەختە باس لە گرنگی پڕۆژەگە کرد لە گواستنەوەی گەشتیارەیل و سەردانکەرەیل مەزارگە پیرووۆەیل لە ئیران و وڵاتەیل ئاسیای ناوڕاس، هەرلبوا گرنگییەگەی لە قایمکردن ژیرخانی ئابووری عراق، و ئەو وەرپرس ئیرانییە وتیش؛ بوودە مدوو وەدەسهاوردن “بازدانیگ گەورە لە ئاڵوگۆڕی بازرگانی وەرد عراق”.