کورد و باوەتێگ

یونس حەمەد/ لە کۆتایی جەنگ دویەم جهانی ناوبەین دەوڵەتەیل هاوپەیمانی وتەوەر، جهان بویە دوو به‌ره‌ی سەرەکی، ئەوانیش سەرمایەداری خوەرئاوایی وەسەرپەرشتی ئەمریکا ودەوڵەتەیل خوەرئاوا لە لاییگ، ودەوڵەتە شیوعیەگان خاوەن روخسارە مارکسیەگان، ودەوڵەتەیل خوەرهەڵات ئۆڕۆپا وئاسیا لەلاییگتر. لەی مەوقە زەوی و پێکهاتەیل خوەرئاوای ناوڕاس بەشبەشەو کریا، لەلیان کریا دەوڵەت گەورا ولەلیان بویچگ، لەناو ئی بەشبەشە باوەت کورد هاتەبان، ک لەو وەختە هەردوگ داگیرکەر گەورا ئینگلیز وفەڕەنسا وە رەزامەنی یەکێتی سۆڤێت وەرین، ک ئی باسە تا ئمڕوو وەدویاخریاگ مەن وەبی چارەسەریگ بنەڕەتی.
له‌ ناونی هەردوگ جەنگ یەکەم و دویەم جهانی، کورد لە بڕیگ رێککەفتن بەش خاسیگ داشت جوور رێککەفتن سیڤەر، ولەلیان هەڵبەتە خراوبوی لە لۆزان ک کوردستان کردە چوار بەش، باکوور وخوەرهەڵات ئەرا تورکیا و ئیران، و باشوور وخوەرئاوا ئەرا عراق و سوریا. دویای بەشبەشەگە شۆڕشەیل کورد هاتەدی، وگرنگترینیان شۆڕش یەکەم ودویەم بارزان، وەسەرپەرشتی باوگ گیانی، مەلا موستەفا بارزانی، دویای ئەوە ك لە ساڵ ١٩٤٦ یەکەم هەسی کوردی سەروەخوەی دامەزریا لە مەهاباد ، وە سەرپەرشتی پێشەوا قازی محمد وەهاوکاری مەڵا موستەفا بارزانی، دویای کەمتر لە ساڵیگ، هێز چەکدار ئیرانی پەلامار خاك کۆمار کوردستان لەمەهاباد دا، وئەو هێزەیلە تویەنستن کۆنتڕۆڵ شارەگان بکەن، ودویایی یەکەم سەرۆک کۆمار کوردستان لەسێدارە بیەن. لە مێژوو هاوچەرخ وەل قازی محمد و بڕیگ لە نزیکەیلی، لەناو گەلیگ لەمەردم لەناوەند شار مەهاباد لەمەیدان چوار چرا، دویای ماوەیگ لەوە، ودویای هاتنەوەی سه‌ركرده‌ی کورد موستەفا بارزانی لە یەکێتی سۆڤێت ك ١٢ ساڵ لە شارەیل بیگانە گوزرانی کرد. لە ١٩٦١ شۆڕش ووەرگری چەکداری دەسکردەپی، دویای ئەوە ناوی نریا شۆڕش ئازادیخواز ئەیلول، لەو قۆناغە لە جەنگەگە ناوبەین هێزەیل کورد و عراق، لە بڕیگ جار دانوستان بیاد ناوبەین حکومەت وکورد، تا بویە رێککەفتن لەبان حکومڕانی خوەیەتی (حوكم زاتی) لە بەشیگ لەناوچە كوردیه‌گان له‌ ساڵ ١٩٧٠ ، و دویاخستن دیاری كردن چاره‌نویس ئەو ناوچەگان جوور کەرکوک، ئەرا قۆناغیگ تر لە رێککەفتنەگە. وەلی وە گوزرانبوی چوار ساڵ لەوەختەگە، رێککەفتنەگە مەن وەبی جیوەجییگ راسی، وئیجاوه‌ وازهاوردن بەغداد لەو رێککەفتنە، تا یەک ساڵ جەنگ له‌ ناوبەین هەردوگلا دەسوەپی کرد. عراق دویای رێککەفتنه‌ شومەگەی وەل ئیران وەرەزامەنی جەزایر تویەنست شۆڕشەگە کپەو بکەێد، ک تا پانزە ساڵ وەردەوام بوی. بەڵکم لەلایەنە سەرەکیه‌ سیاسیەگە ئەرا ئی باوەتە، باوەت ساڵ ١٩٩١ بوی. دویای هێرش عراق ئه‌را بان دەوڵەت کوەیت، شەوەکی روژ پەنجشەممە لە دوو ئاب ساڵ ١٩٩٠ ، کورد تویەنست باوەتەگەی ئەرا رای گشتی بەرزەو بکەێد، وراپەڕین لەبان رژیمەگە ئەنجام بیەێد. وەلی راپەڕینەگە کپەوکریا، وکورد پەنا بردە کوێەگان لە سنور ناودەوڵەتی وەل تورکیا وئیران. بەڵکم دویای ماوەیگ، کورد تویەنست دڵره‌حمی ناودەوڵەتی وەربگرێد، ولەشوین خوەیان ئارامبوین وه‌ تایبەت له‌ هەولێر و سلێمانی و دهۆک. وتویەنست هەڵبژاردن ئەنجام بیەێد وپەڕلەمان وحکومەت دامەزرنێد و برسیده‌ فیدرالی. ، دویای ئەوە ک قوربانی جینوساید و چەک کیمیاوی بوین، لە هەیشتاگان سەدەی وەرین، وشیوەیگ فیدڕاڵی ک بویە گرنگترین قۆناغ وفرەترین سەرسامکەر ئەرا کورد و باوەتەگەی. دویای رمانن سەدام و بەعس، حکومەتەیلیگ یه‌ك لەشوین یەک شیعە هاتنه‌ حکومڕانی ، هەڵبژاردن گشتی و وەڕیەوبەری کریا، وەلی رەوشەگە هەر جوور خوەی مەنەی. دەستور دروس کریا وەدەنگدان ٨٠% لە گەلەگە، بەڵکم هویچ شیوەیگ ئەرا چارەسەری گرفتەیل دویاخریاگ ناوبەین لایەنەگان نەوی. تا ئارازو گەل هات ئەرا دەنگداین لەبان سەروەخوەیی، لە ٢٥/٩/٢٠١٧ ، وە رەفتاریگ دیموکراتیانەی بیوینەیگ لە خوەرهەڵات ناوڕاس، وە بۆچون سیاسی ومرۆڤایەتی، باوەتە کوردیەگە، باوەتیگ عادیلانەس، باوەت گەلیگ بسەڵمان و بیوەیە، وئەرک دەوڵەتەیلە وه‌تایبەت دەوڵەتەیل خەلیجه‌ ک وەرگری لەبان ماڤ ئەو گەلە بکەن، ک هەزاران ساڵە ها ئی ناوچەیلە.