ماف چاره‌ی خوه نویساین چه‌س؟
فازڵ وه‌لیان / ماف دیاریكردن چاره‌نویس: ماده‌ی 1 له میساق ناونه‌ته‌وه‌یی مافه‌یل مه‌ده‌نی و سیاسیێ ساڵ 1966 و میساق ناونه‌ته‌وه‌یی مافه‌یل ئابووری، كوومه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگی 1966 وه شێوه‌ی یه‌كسان گه‌رد وشه‌یلێگ وه‌ی جووره ك نویسیمن؛ له ماف و هه‌قێگ وه ناو ماف دیاریكردن چاره‌نویس پشتگیری كه‌ید:
1- گشت نه‌ته‌وه‌یل خاوه‌ن ماف دیاریكردن چاره‌نویس خوه‌یانن. وه رویێ ئی مافه، نه‌ته‌وه‌یل شێوه‌ی سیاسیێ خوه‌یان وه ئازادانه دیاری كه‌ن و پێشكه‌فتن ئابووری، كوومه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگیێ خوه‌یان وه ده‌س خوه‌یان دیاری بوود.
2- گشت نه‌ته‌وه‌یل تویه‌نن ئه‌ڕا وه‌ده‌س هاوردن ئامانجه‌یل خوه‌یان له سه‌رچاوه‌یل و داهاته‌یل سروشتی و ته‌بیعیێ خوه‌یان وه بی ئیه‌ییگ ك شپرزه‌یی له په‌یوه‌ندیه‌یل ئابووریێ ناونه‌ته‌وه‌یی ك قازانجه‌یل هاوبه‌ش و مافه‌یل ناونه‌ته‌وه‌یی له لییان كه‌فتیه‌سه‌و؛ وه‌ڵێم كه‌ڵك خوه‌یان بوه‌ن. له هیچ خاڵێگ نیه‌ود نه‌ته‌وه‌ییگ له سه‌رمایه و داهات خوه‌ی بێبه‌ش بكه‌ید.
3- وڵاته‌یل لایه‌ن یا وه‌رپرس له‌ی میساق و بڕگه‌نامه وه هه‌روه‌یجووره ده‌وڵه‌ته‌یل وه‌رپرس له ئداره‌ی وڵاته‌یل ناخودموختار و ژیر ده‌سه‌ڵات، ئه‌رك سه‌رشانیانه ك ئاسانكاری بكه‌ن ئه‌ڕا ره‌سین وه خودموختاری ئه‌ڕای ئه‌و نه‌ته‌وه‌یله و رێز و ئحترام ئه‌ڕا ئی مافه له چوارچێوه‌ی ده‌ستووره‌یل و قانوونه‌یل مه‌نشوور نه‌ته‌وه یه‌كگردیه‌گان له وه‌رچه‌و بگرن.
ماف دیاریكردن چاره‌نویس له به‌ڵگه‌یل و سه‌نه‌ده‌یل ناونه‌ته‌وه‌یی:
یه‌كێگ له دیارده‌یل گرینگ و وه‌رچه‌و ساختار ده‌وڵه‌ته‌یل دونیا، پێكهاته و بافت چه‌ن قه‌ومی و بوین نه‌ته‌وه‌یل و مه‌زهه‌به‌یله. ئی باوه‌ته بیه‌سه هووكار ئه‌وه‌ی ك هه‌رچه‌ن وه‌خت جارێگ هه‌واڵه‌یلیگ له باره‌ی شلووخی و شیویان و دژكرده‌وه‌یلیگ قه‌ومی یا نه‌ته‌وه‌یی له شوینه‌یل جوورایجوور دونیا بشنه‌فیم. مینه‌وانییگ له ساڵ 2000 وه پیمان نشان ده‌ید ك له دویای شه‌ڕ دوم جه‌هانی هه‌تا ساڵ 1997 نزیك وه 125 شه‌ڕ رو داس. ئه‌گه‌ر وردبوینه‌وه‌ییگ له‌ی شه‌ڕه‌یله بكه‌یمن؛ دوینیم زوورم ئه‌وانه وه هووی دیاریكردن چاره‌نویس بیه.
له ده‌هه‌ی 1970 دیاریكردن ماف چاره‌نویس وه مانای ده‌سه‌ڵات په‌یاكردن دموكراسیه‌ت و بیمه‌كردن ماف كه‌مینه‌گان یا نه‌ته‌وه‌یل ژێرده‌س درێژه وه‌پی دریاس. مافه‌یل ناونه‌ته‌وه‌یی هاوكات ك ئه‌سڵ و ماده‌یلیگ جوور ماف هاكمیه‌ت ده‌وڵه‌ته‌یل، ته‌مامیه‌ت میلكانه‌یل و وڵاته‌یل و ئه‌سڵ ده‌س نه‌وردن وه كاروبار وڵاته‌یل له وه‌رچه‌و گردیه و رێز و ئحترام ئه‌ڕایان گردیه، رێ چاره‌ییگ دا ناس ك له یه‌ی لاوه ته‌مامیه‌ت ئه‌رزیێ وڵاته‌یل له وه‌رچه‌و بگرێد و له‌و لایشه‌و قازانج و مافه‌یل نه‌ته‌وه‌یل و كه‌مینه‌یل ئایینی نه‌وده ژێر پاوه، له پله‌ی یه‌كم دامه‌زراندن نزامه‌یل وسیستمه‌یل دموكراتیك و له پله‌ی دویایی، به‌خشین خودموختاری وه كه‌مینه‌یل ژێر ده‌سه‌ڵات داگیركه‌ره‌یل.
كه‌مینه‌یل و ماف دیاریكردن چاره‌نویس:
ماف ده‌سه‌ڵاتداری ماده‌ییگ بنه‌ڕه‌تیه له مافه‌یل ناونه‌ته‌وه‌یێ گشتی ك وه‌و هووه په‌یوه‌ندیه‌یل نێوان ده‌وڵه‌ته‌یل ریكوڕاس بوود. له رویێ ماف ده‌سه‌ڵاتداریه ك هه‌ر ده‌وڵه‌تێگ ماف ته‌واو و پارێزریای له‌و وڵاته دیرێد ( چوارچێوه‌ی ناوخوویی ده‌سه‌ڵاتداری ) و چوارچێوه‌ی ده‌ره‌وه‌یی ده‌سه‌ڵاتداری، ده‌وڵه‌ته‌یل تر یا رێكخراوه‌یل ناونه‌ته‌وه‌یی له ده‌س بردنه ناو كاروبار ناوخوویی پارێزید. به‌ڵام له ناو نویسریایێ مافه‌یل ناونه‌ته‌وه‌یی، ماده‌ییگ تر هه‌س وه ناو ماف دیاریكردن چاره‌نویس وه ده‌س خه‌ڵك ك هاوشان و هاوڕاس وه‌گه‌رد ده‌ستوور هاكمیه‌ت یا ده‌سه‌ڵاتداری. ئی دو ئه‌سڵ و ماده له سه‌ره‌تاوه چمانی دژایه‌تی وه‌ل یه‌كا دیرن، چوین جیوه‌جی بوین ماف دیاریكردن چاره‌نویس وه‌ده‌س خه‌ڵك، وه‌تایوه‌تی ئه‌ڕای گرووهه‌یل كه‌مینه‌یی ناو وڵاته‌یل داگیركه‌ر یا ئه‌و وڵاته‌یله ك یه‌ی نه‌ته‌وه یا یه‌ی ئایین خاوه‌ن گشت هاز و قودره‌تێگه؛ كریه‌ید رێخوه‌شكه‌ر بوود ئه‌ڕا جیاوه‌بوین یا لان كه‌م هویركردن له جیاوه‌بوین، ك ئیه وه‌گه‌رد ده‌سه‌ڵاتداری ده‌وڵه‌ته‌یل له چوارچێوه‌ی ناوخوویی نیه‌خوه‌نێد!. به‌ڵام ئه‌ڕای سڕین و پاك كردن ئێ جیاوازی و دژایه‌تیه له ده‌ستوور یا قانوونه‌یل ناونه‌ته‌وه‌یی رێكاره‌یل و دوكتورینه‌یلێگ بوین دیرێد ك وه یارمه‌تی ئه‌وانه ئی كیشه‌یلیشه خریاسه لاوه.
هه‌ر له وه‌دیهاتن ئستعمار لابردن و هه‌تا كووتایی شه‌ڕ سارد، ماف دیاریكردن چاره‌نویس ته‌نیا جوور یه‌ی ده‌ستوور ساده و ئاسایێ ئیدئولوژیك – سیاسی ك خوه‌ی وه ته‌نیایی لایه‌ن هقووقییش نه‌یاشت – وه‌ده‌س هاوردن سه‌روه‌خوویی ئه‌ڕای وڵاته‌یل 2000 ، ناسانریا و پێشكه‌ش كریا. موسته‌عمره زه‌ره‌رێگ وه یه‌ی پارچه‌یی وڵات داگیركه‌ر نه‌ئه‌یاد چوین موسته‌عمره له وڵات سه‌ره‌كی یا (متروپۆڵ ) جیاوه بیاد. له‌ی ده‌ورانه ماف دیاریكردن چاره‌نویس ته‌نیا و ته‌نیا وه هووی ره‌سین وه سه‌روه‌خوویی و ده‌سه‌ڵات كه‌فتیاده وه‌رچه‌و هه‌تا وڵاته‌یل موسته‌عمره له ژێر چه‌پووك ئستعمار یا داگیركه‌ر ده‌ر بچوود و خه‌ڵاس بوود.
