رسومات و باوەڕەیل خراو لە باوەت ژن

سەردار باقر ئابادی / ژن لە ناو کوردەواری شان وە شان پیا زەحمەت کیشێ چ لە کار کشت و کاڵ و چ لە شۆڕش و ھەتا شەڕەیل. وەلێ وه‌ داخەوە تا ئیسە نەڕەسیەسە شان و شەوکەت خوەێ ئەو جۆرەگە لە ناو (وڵاتەیل ئوروپایی) باوە بتوەنێ لە کارەیل سیاسی و ئدارەی وڵات بەشدار بوو. شایەد یەکێ لە مەمەڕەیل گەوراێ بێ بەشی ژن لەحەق خوەی، نەبوون دەوڵەت سەربەخۆی کورد بوو، ھێمان پیای کوردیش لە حەق خوەی نەڕەسیە و ژێردەس و بەردێ داگیرکەرەیل وڵاتمانە. بەڵام لە راسی ژن لە ناو کوردەواری فیشتر لە پیا حەقێ خوریایە و یە حاشا ھەڵنەگرە. ئیمە ملەت کورد و خاوەن خسڵەتەیل خاس و شانازیەیل فرەیگیم جوور ستەم ستیزی، میوان نەوازی، زوان دەوڵەمەن و مێژو پرشنگدار دیرینمان. لە شان شانازیەیل، بڕیک عەیبەیل و رسووم خراو دیریم ک بایەد لە چاو حەق بونانە وە پییان بنوڕیم.
خاستر یەسە خوەمان ئاینەی عەیبەیل یەکتر بومن، نە دوشمنەیل وە لێمان تانە بەن. تەنیا دەست نیشان کردن عەیبەیل بەس نییە و خاسترە رێ چارەیگ ئەڕایان پەیدا بکەیم و ئەوە لاوردن باوەڕەیل خراوە لە ناو فەرھەنگ ملەتەگەمان، ھەرچەن رەسم و رسووم یەکێ لە بنەوایل مللەت سازییە بەڵام خاسە بزانیم فرە لەی رسومەیلە لە خرافات دینی گریاییە و بێجگە بەدبەختی و دوا مەنن لە کاروان پێشڕەفت، ھووچ حاسڵێتر ئەڕا ئیمە نەیرێ.
م لەیرە چەن باو خراو دەس نیشان کەم ک دەرحەق ژن لە کوردەواری ھەس:
١- ژن وەجێ خوون دان: یەکێ لە رسوومەیل خراوە ک وە داخەوە لە ناو کوردەواری و فرە لە وڵاتەیل دوامەنە باوە.
ژن لەیرە بێ تاوان بوودە قوروانی شەڕ مابەین دوو بنەماڵە یا دوو عەشیرە و ھووز، ئەڕا یەک (خوون بەس) بوو دوەتی لە بنەماڵەی بکوژ دەنە کوڕ ساوخوون.
چوون ئی وەسڵە لە دڵخواز دوەت نییە ھەمیشە لە ناو نائومیدی و ترس و زەخت و فشار روحی و تانە و تەشەر بەیدە سەر. فرە جار پێش ھاتییە بنەماڵەی ساوخوون بوختان درو ئەڕای دورس کردنەو لە ئاسانی بێچارە و بێ تاوان کوشتنەسی. ھەرگز بنەماڵەی ساوخوون نیەتوەنن لە گەرد ئیجوور وەسڵەتی، لە ناخ دڵ رازی بوون مدام چو خوونی وە پی نووڕن و بێ رێزی و بێ ئێحترامی وە پێ کەن ئەگەر دوەتی ک لە جی خوون بریاسە شانس باری و لە بوختان نامووسی نەکوشیەی، لە بانان ھەر خەم و نائومیدی و ئەفسوردەگی بوونە ھاوڕێ و ھاوڕاز ئەو، تووش ژیان پڕ لە ژان تێد کە تام مردن لە ئەوە، لای خاسترە.
٢- قەتڵ نامووسی: فرە جارەیل لە ژێر ناو(ئابڕو چوین ژن) پیاێگ وە خوەێ ئجازە دەید تا بی ترس و بی عەزاو وژدان ژنی بکوشید. دوچەوەکی لە یەس ئەگەر بێ نامووسی جورم و خەتاس ئەڕا دەرحەق و پیاییش ک ئی کارە لە سەر ژن ئەنجام دەی، ئی حوکمە پیادە نیەو؟ فرە لە پیایەیلێگ ک ژنیگ کوشن یا بێ رێزی وە پیان کەن لە جی شەرمەساری و مجازات، شانازی وە خوەیان کەن و مل بەرز گرن لە حاڵێگ ژن یا کوشیەی یا تا ئاخر عومر بایەد سەر وە خوار بگرید و بوودە نیشانەی تیر و تانە.
خۆ تەنیا ھەر ژن بائس ئی خەتا نییە، پیاییش لەی کارە دەست دیری ئەڕا ھەر زۆریان وە ژن ره‌سی و ئەو تاوانبار کەن؟ ئییە ئەڕا ئەوسە کە وەناو کۆمەڵگەی ئیمە گشت چشتیگ پیا ری و شونی دیار کەیدن. کامە یاسای بەشەری ئی رییە وە خوەی دەیدن ک ئیمە حەق ژیان لە یەکی بگریم بی ئەوەی کە محاکمەی عادڵانەی بکریەید و حەق دەفاع و پاریزگاری وە خوەی داشتود؟ ئەڕا ئیجورە فکر کەیم کە ھەر ژن تووەنی ئابڕو و شەرافەت ئیمە بەیدە تاڵان؟ ئی ھەمگە دوچەوەکییە، چو قابڵ قەبوولە؟
ئایا دی وەخت ئەوە ناتیە لە ئەفکار و کردارمان گوڕیان ئەنجام بەیمن؟ ھەر کەس زەڕەیگ وژدان و ئنساف داشتوود لە نواێ ئی ھەمگە دوچەوەکیە وەسی، چون ژنیش ئنسانە و نیوەی وە کۆمەڵگای ئنسانیمان ژنەیلەن. ھووچ کۆمەڵگایی وە خوشبەختی نێڕه‌سی مەگەر زەنجیر بەردەگی و زۆڵم لە پای ئنسانەیل کومەڵگەی دەرباری و بووڕێ و ئەڕا ئازادییان تیکوشان بکەیدن.
٣- زورگیری یا ژن داوڕین: لەی تاوانە ژن وە دیل گریەی تا تاوانبارەیل وە ئامانج خوەیان چ پووڵ بوو چ باج سەنن و ... بڕەسن. لەی باوەتە فرییە وەختەیل دەست دریژی وە ژن کردنە و ژن بی گوناح و بە تاوان بیەسە قوروانی بڕی شەڕانچی یا ملھوڕ. بی شک دوای ئاشکرا بیین ئی ناوزڕانن ژن، ئاگر کینە و نفرەت و تەقاز و شەڕ بڵۆزە گرێ و چەندین بنەماڵە وە پێیا سزن. یەکێ وە دەلیلەیل و مەمەڕەیل ئی تاوانە دەرحەق ژن، یەسە کە لە ناو فەرھەنگ ئیمە ژن وە جور (زەیفە) سەیر کریەید. زایفە وە مانای ناتەوان و بێ ھازە، لەی بوونە ھەر زاڵمیگ رەوا دونی تا لە سەر زایفە فەرمان بەی. لە فیشتر دینەیلیش ژن وە جور کەنیز یا حووری یا بن ماڵگر یا غەنیمەی جەنگی تماشا کەن. وە تایبەت ژن لە دین ئیسلام، نیمەی پیایگ حەق دیری چە لە دیە و چ لە خوون یا میرات بنەماڵە.
٤- ژن وە حەقدار داین. لە فرە ناوچەیل و مەڵوەنەیل کوردستان باوەکە دوەت وە حەقدار دیریەید. حەقداریش وە مانای کەسەیل نزیک وە بنەماڵەی دوەت جور ئامۆزا و خاڵوزا و میمزا و ... لەی وەسڵەتە چون رزایەت دوەت لە وەر چاو نیەگرن و تەنیا بنەواێ زندەگی لە بان ھاو جوون بون نریەید، فیشتر جارەیل بێجگە تڵاق و خۆکوشیو شەڕ، سەوقاتی نیاشتیە. لە جی یەگە ھاو ھوور بوون ئەساس بوو، لێرە وە ئشتبا ھاوخون بوون کریەیدە دەلیل قەومی و وەسڵەت. ئازادی فەردی لە ناو ئی وەسڵەتە پا ماڵ بوود و دوەت ناچار دڵ ناڕەزا شوی بکەی. تەجربە و ئەزموونیش یە نیشان دەی ھەر وەسڵەتی دڵ ناڕەزا و زورەگی سەربگری، سەرئەنجامی بێجگە بەدبەختی و شەڕ ناو ماڵ و جیایی نەیری، ئمڕوو ئامار خۆسزان و تڵاق چیەسەبان و ھەریە شایەتی ئی قسەس.
٥ - ژن وە ژن: ژن وە ژن جور مامڵەی کاڵا وە کاڵاس. یەنی چون دویەتی دەنە کوڕ بنەماڵەیگ، لە جی ئەو دوێەتی لە بنەماڵەی زاوا خوازن. لێرە ژن جور کاڵا تماشای کریەید نە ئنسانی کە خاوەن عەقڵ و ھەڵوێژاننە. حەق ھەڵویژانن لە ژن گرن و بوودە بەردە و قوروانی.
ھەر ئی پەنج باوەتە بەسە تا خاوه‌ن وژدانەیل بچنە فکرەو ئەڕا ئیقەرە ژن ستیزیم؟ وە ریچارە بوونیما، ژن وە مانای داڵگ و خوەیشگ ئیمەس چ جوور زوڵم وە پی رەوا دوینم؟ ژن یانی ژیان، ژن یانی داھینەر. ئمڕو خوشبەختانە لە شوڕش ئازادی خوازی کورد، ژنەیلیش بەشدارن و کەم کەم چاوەڕییمن خوەر ئازادی ئەوانیش ھەڵاید. ئەڵبەت تاریخ جمشتەیل کورد لە شیرەژنەیل خاڵی نەوە و کەسانی جور (قەدەمخەیر بیرانوەندی) و (عادڵە خانم ژن عسمان پاشای جاف) و (حەپسە خان نەقیب) داشتیمە کە ھەر کام لە رۆژگار خوەیان خاوەن شان و شەوکەتی بینە. بەڵام ئمڕو لە سەر ئیمە فەرزە تا بی وچان ئەڕا ئازادی و یەکسانی ژن و پیا تەقەلا بکەیم و ژن فیشتر وە ماف خوەی بڕەسی.
ئومیدوارم روژی بڕەسی کە دی خەم ژیر دەس بوون ژن نیاشتووم و شاھد جەفا و جەور وە پیان نەوم . ژن ژیانە، قەدر ژن خاس بزانیم