ديارده‌ى خه‌راوداين و نه‌عڵه‌تكردن له‌ناونى په‌ره سه‌ندن و چاره‌سه‌ركردن
هه‌ڵسوكه‌فت چه‌فت و ناوه‌جى و دژ وه نه‌ريت و بنه‌مايه‌يل كوومه‌ڵگا ، گرفتيگ كوومه ڵايه‌تيه‌و ئه‌گه‌ر بايگ و نواى نه‌گيريه‌يگ و چاره‌سه‌ريگ ئه‌رايان نه‌كريه‌يگ ، ئه‌وه له‌ى حاڵه‌ته بيگومان ژيان ئاده‌ميزاد وه‌گشتى تويش په‌شيوى و بى باوه‌ڕى و مه‌ينه‌تى بووگ . گرفت له هه‌ڵسوكه‌فت چاره‌سه‌ر بووگ ئه‌گه‌ر هات و له‌لى ره‌سيمنه‌وه‌و ئه‌قڵ ئه‌راى خستيمنه كار .
يه‌كيگ له‌و هه‌ڵسوكه‌فته‌يل چه‌فت و ناوه‌جيه ك له‌لاى فره‌يگ له مه‌ردم كريه‌يگه‌دى ، ئه‌ويش خه‌راوداين و نه‌عڵه‌تكردنه ، ئمجا وه‌ك ديارده‌يگ باو له‌ناو كوومه‌ڵگا ، له‌ى سه‌رده‌م ئيسه رووژ له‌دوياى رووژ روى له زيايبوين كه‌يگ له‌ناو جايه‌ڵ جوانه‌يل وه‌گشتى له‌بان ئاست جه‌هان و ، وه‌تايبه‌ت له ولاَته‌يل رووژئاواو ئه‌و ولاَته‌يله ك كلتوور رووژئاوايى له‌تيان زاڵه .
وه‌گووره‌ى ئاماريگ ئاژانس (ئه‌سيۆشێتيد پرێس) ك له‌ئه‌نجام له‌يه‌كه‌وداينيگ هاتگه‌و ئاشكراى ئه‌وه كه‌يگ ك ديارده‌ى خه‌راوداين فره زياى كردگه وه به‌راورد يا مقارنه‌كردن وه‌ل 20 ساڵ له‌يه‌وه‌ر . (72%) پياگه‌يل و (58%) ژنه‌يل له ئه‌مريكا وه وه‌رچه‌و مه‌ردمه‌وه خه‌راوفرووشى كه‌ن ، ئمجا (74%) له‌ليان هان له‌عومر ناونى (18 تا 34) ساڵى و (48%) له ژويه‌ر عومر (55) ساڵى . وه يه‌يش ده‌ركه‌فيگ ك پياگه‌يل له ژنه‌يل زياتر و جايه‌ڵه‌يليش له پيره‌يل زياتر خراوفرووشى كه‌ن .
خراوداين له چشته‌يل حه‌رامكرياگ ناو كوومه‌ڵگاس له گشت كلتووريگ ، له‌وه‌ر ئه‌وه وه‌گشت شيوه‌يگ له قيمه‌ت ئاده‌ميزاد كه‌مه‌و كه‌يگ و فره‌جاريش نيشانه‌ى بى حورمه‌تيكردنه‌و به‌عزه‌جاريگيش وشه يا كه‌ليمه‌يل ناپه‌سه‌ن و ناوه‌جى و حه‌رامكرياگ له‌تى وه‌كار تيه‌رن ، يا ته‌ماشا كه‌يد چشته‌يل پيرووز گريگه‌وه ، وه‌تايبه‌ت خراوداين وه خوداو په‌يغه‌ميه‌رو نيشانه‌يل دينى ك له‌لاى مه‌ردم وه (كفر) ناو بريه‌يگ ، وه‌لى وه‌ل ئه‌وه‌يشا مه‌ردم هه‌ر وه‌كارى تيه‌رن و له‌وه‌خت تويڕه‌يى و نائوميدى و هووكار جووراوجوور ده‌س كه‌نه خراوداين .
له‌ناو زوانه‌يل جووراوجوور جه‌هان و گشت مه‌ردم و كوومه‌ڵگاو ملله‌ت و نه‌ته‌وه‌يگ وشه يا كه‌ليمه‌ى ناشرين و ناپه‌سه‌ن و خراوداين و جووره كرداريگ وه مه‌به‌س سووكايه‌تيكردن وه‌كار تيه‌ريه‌يگ . ئاده‌ميزاد له‌گشت شوونيگ كه‌م تا فره دوير له‌رووشنهويرى و پله‌ى كوومه ڵايه‌تى په‌نا به‌يگه وه‌ر ئه‌و جووره وشه‌و كرداره‌يله له‌وه‌خته‌يل جياجيا ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا مناڵه‌يليش ئه‌و خراوه‌يله زانن و فره‌جار وه‌كارى تيه‌رن وه‌بى ئه‌وه‌ك له‌لى بفامن و بزانن مه‌به‌س وه‌كارهاوردنى چه‌س ؟ ، ئمجا له مناڵه‌يل قه‌بوول كريه‌يگ له‌وه‌ختيگ په‌نا به‌نه وه‌ر گيرستن ئه‌را ئسراحه‌تكردن دڵه‌ڕاوكى و هس ده‌روينيان . دياره گيرستن كرده‌وه‌يگ ناوه‌جيه ئه‌را گه‌ورايه‌يل له‌لاى كوومه‌ڵگا ، وه‌لى گه‌ورايه‌يليش هه‌ر هه‌وه‌جه وه‌و گيرستنه ديرن تا خوه‌يان وه‌پى ئارامه‌و بكه‌ن له‌وه‌خت تويڕه‌يى و هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌يش په‌نا به‌يگه وه‌ر خراوداين .
خراوداين شيوازه‌يل فره‌يگ ديريگ ، فره له‌و شيوازه‌يليشه له زوانيگه‌وه ئه‌را زوانيگ تر و له‌ناوچه‌يگه‌وه ئه‌را ناوچه‌يگ تر و له‌كلتووريگه‌وه ئه‌را كلتووريگ تر جياوازى ديرن . ئه‌ويش وه وه‌كارهاوردن وشه يا هه‌ر جووره كردار و ده‌رخستنيگ بووگ ك وه مه‌به‌س ناڕه‌حه‌تكردن و ناشرينكردن و بى حورمه‌تى و سووككردن ئاراسته‌ى كه‌سيگ يا گرووپيگ كريه‌يگ وه‌ك خراوداين و ناوبردن ئه‌ندامه‌يل له‌ش كه‌س وه‌رانوه‌ر يا ئه‌ندام له‌ش دايگ و خوه‌يشگ و كه‌سه‌يل نزيك و خوه‌شه‌ويس له‌لاى ، يا ئه‌وه‌سه وه‌ك حه‌يوان تاريفى كه‌يگ يا سووكايه‌تيكردن چ وه‌ملله‌ت و نه‌ته‌وه‌و نيشتمان يا چينيگ كوومه ڵايه‌تى وه‌ك : (يه‌هوودى ، مه‌سيحى ، قه‌ره‌قه‌ره ، دووم) وه‌ناونيتگ جووراوجوور وه‌ك :(ده‌يشته‌كى ، ئه‌شاير ، پاپه‌تى ، ماساوچى ، ئه‌فتاوه‌هه‌ڵگر ، عه‌ره‌بانچى) جوير ئه‌وه‌ك له كوومه‌ڵگاى كورده‌وارى باون) ، يا ئشاره‌تكردن وه په‌نجه يا وه‌كارهاوردن هۆرن له‌وه‌خت رانين سه‌ياره يا هه‌رجووريگ تر.
فره‌جار ئاده‌ميزاد تويش حاڵه‌ت له‌يوا تيه‌يگ هه‌ر ئه‌را خوه‌شى خراو ده‌يگ له‌وه‌ختيگ ناڕه‌زايه‌تى وه‌رانوه‌ر وه‌ديارده‌يگ نيشانده‌يگ ك خوه‌ى له‌لى وه وه‌رپرس زانيگ . جار له‌يوايش هه‌س وه وشه‌ى ئاسايى يا جووره وشه‌يگ ك له حاڵه‌ت ئاسايى ئه‌را ريزگرتن وه‌كار تيه‌ريه‌يگ سووكايه‌تى كريه‌يگ جوير ئه‌وه‌ك ئويشن : فلاَنه‌كه‌س شه‌كه‌ر خوارد ، يا وه‌ختيگ كه‌سيگ ئوشيگه كه‌سيگ تر : براگه‌وراى ، وه‌لى مه‌به‌سى له‌يرا گووشدريژه ، يا جار له‌يوا هه‌س جوير ستايشكردن و تاريفكردنيگ ئويشيگ : ئه‌و سه‌گ باوگه فره جوانه ، يا به‌عزه جاريگ سوپاسكردن كه‌سيگ له‌وه‌ر قسه‌يگ يا ره‌فتار ناپه‌سه‌نيگ مه‌به‌س قسه‌گه‌ى خراوداينه وه‌و كه‌سه ، ئمجا مه‌رج نيه روى وه روى كابرا خراو به‌يد ، فره‌جار هه‌س هه‌ر له‌وه‌ر خوه‌يه‌وه ده‌س كه‌يگه خراوداين و نه‌عڵه‌تكردن له‌وه‌خت تويڕبوينى وه‌بى ئه‌وه‌ك ده‌سنيشان كه‌سيگ دياريكرياگ بكه‌يگ . ئه‌را نموونه : له‌وه‌خت رويداگ يا قه‌ره‌باڵغى سه‌ياره يا حاڵه‌ت ده‌مگرتن ئشاره‌ت قرمز ترافكلايت له‌وه‌خت هه‌ڵه‌په‌ڵه‌و هه‌وڵ ره‌سين وه‌شوون مه‌به‌س .
شيواز خراوداين وه‌گووره‌ى بارووه‌زع و شوون ئه‌و ژينگه‌ى كوومه ڵايه‌تيه جياوازى ديريگ ، يا وه‌گووره‌ى ئه‌و حاڵه‌ت ده‌روينيه ك ئاده‌ميزاد ديريگه‌ى و له‌يوا له‌لى كه‌يگ خراو به‌يگ ، ئمجا قسه‌يليگ جوير خراوداين وه‌كار تيه‌ريگ ، ئه‌را نموونه : له دام و ده‌زگايه‌يل ره‌سمى و كوومه ڵايه‌تى و زاكۆ يا جامعه‌و شوون كار و شوونه‌يل دينى ، ئاده‌ميزاد هه‌رچه‌نى تويڕه بووگ و تويش فشار ده‌روينى بايگ ، له‌و شوونه‌يله وه‌شيوه‌يگ تر گوزارش كه‌يگ و په‌نا نيه‌وه‌يگه وه‌ر زوان بازاڕى و خراوداين . ئمجا ئه‌گه‌ر نه‌تويه‌نيگ كۆنترۆڵ خوه‌ى بكه‌يگ و زوان ناپه‌سه‌ن و ناشرين و زبر هاورده كار و كه‌فته خراوداين ، ئه‌وه باج ئه‌و هه‌ڵسووكه‌فته ده‌يگ و پايه‌ى كوومهڵايه‌تيه‌گه‌ى تيه‌يگه خوار .
هه‌رچه‌نى زانست و ته‌كنۆلۆجيا وه‌شيوه‌ى خاسيگ پيشكه‌فتگه له‌ى سه‌رده‌مه‌و كاردانه‌وه يا ره‌د فعل ته‌واويگ داناگه له‌بان زوورم مه‌يدانه‌يل ژيان ئاده‌ميزاد ، وه‌لى هه‌ر ئه‌و پيشكه‌فتنه بويه‌سه هووكار سه‌ختى ژيان و زيايبوين خواسته‌يل وه تايبه‌ت له جه‌هان سه‌رمايه‌دارى و بازاڕ ئازاد ك ئامانج سه‌ره‌كى له‌تى كه‌ڵه‌كه‌كردن مه‌نفه‌عه‌ته.
بار ئاده‌ميزاد تا تيه‌يگ قورستره‌و بووگ و ناچار شپرزه‌يى و هه‌ڵه‌په‌ڵه‌ى كه‌يگ يا له‌يوا وه‌پى تيه‌يگ كۆنترۆڵى بكه‌فيگه ده‌س كه‌سه‌يل تر ، ئمجا له‌ژير ئه‌و بار قورسه‌و له ئى جووره بارووه‌زعيگ ئاده‌ميزاد روى وه روى حاڵه‌ت نيگه‌رانى و دڵه‌ڕاوكى و تويڕه‌يى فره‌يگ بووگه‌وه.
تويشبوين وه‌و حاڵه‌ته‌يل ده‌روينيه ديارده‌ى فره باويگه له‌ناو مه‌ردم كوومه‌ڵگاى ولاَته‌يل سه‌رمايه‌دار ، ك سه‌ختى ژيان و حاڵه‌ت فشار ده‌روينى و تاوداين رووژانه‌ى له‌وه‌رخاتر كار و كاركردن هه‌وه‌جه وه پابه‌ندبوين ديريگ وه وه‌خت دياركرياگ و كيشه‌ى خودگونجانن وه‌ل ژينگه‌ى كار و هاوكاره‌يلا ، ك گشت ئه‌يانه‌يش شه‌كه‌ت ئاده‌ميزاد كه‌ن ، ئه‌يه بيجگه كيشه‌يل جووراوجوور ناو خيزان و ژينگه‌ى كوومهڵايه‌تى ، ك گشت ئه‌يانه هانده‌رن ئه‌را ئه‌وه‌ك ئاده‌ميزاد ياخى بووگ و تويڕه‌يى نيشان به‌يگ و تا له‌يوا له‌لى تيه‌يگ ده‌س بكه‌يگه خراوداين و ، وه‌كارهاوردن وشه يا كه‌ليمه‌ى ناپه‌سه‌ن و جوير جاجگ بكه‌فيگه بان زوانيان و فره‌جار له‌چه‌ن قسه‌يگ و يه‌كيگ له‌و كه‌ليمه‌ى ناشرينه وه‌كار تيه‌ريگ ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا زوورم جايه‌ڵه‌يل نيتويه‌نن قسه‌ى ئاسايى بكه‌ن ئه‌گه‌ر ئه‌و جووره وشه‌يل ناشرينه وه‌كار نارن ، بيگومان ئه‌و ديارده‌يشه وه ئاشكرا ره‌نگه‌و داگه له به‌رهه‌مه‌يل گورانى (راپ) ئى سه‌رده‌مه ك پڕن له خراوداين و قسه‌ى سووك و ناپه‌سه‌ن و ناوه‌جى ، ئه‌يه بيجگه فلمه‌يل سينه‌مايى و ڤيديۆيى و به‌رنامه‌يل كه‌ناڵه‌يل سه‌ته‌لايت و ماڵپه‌ڕه‌يل ئه‌نته‌رنێت و بويه‌سه سه‌به‌ب زياتر په‌خشه‌وبوين وه‌كارهاوردن وشه يا كه‌ليمه‌ى ناوه‌جى و خراوداين . ئى ديارده‌يشه له دونياى رووژئاوا ره‌سيه‌سه راده‌يگ له رووژگار ئيسه ئه‌و قسه‌يله فره ژنه‌فيم و جوير به‌شيگ ته‌واوكه‌ر قسه‌وباس و له‌لاى مه‌ردمان فره‌يگ بويه‌سه خوويگ و نيه‌تويه‌نن مقه‌يه‌تى خوه‌يان بكه‌ن له‌و ديارده . وه‌ل ئه‌وه‌يشا فره وه‌ئاسايى له‌و قسه‌يله ژنه‌فيم له ناو مه‌دره‌سه‌يل و فره‌جاريش خوه‌ندكار له روى مامۆستاگه‌ى وه‌كارى تيه‌ريگ وه‌بى ئه‌وه‌ك سزا بدريه‌يگ ، وه‌لى ئه‌را ژنه‌يل بارووه‌زعه‌گه جياوازه و ، وه‌كارهاوردن ئه‌و جووره وشه‌يله ئه‌را ئه‌وان نه‌گونجياگه‌و زه‌حمه‌ته.
هه‌رچه‌نى ديارده‌ى خراوداين روى له زيايبوين كردگه‌و ئاشكرا له‌ناو مه‌ردم وه‌كار تيه‌ريه‌يگ ، وه‌لى هه‌ر وه‌ك ديارده‌ى نيگه‌تيڤ يا خراويگ ته‌ماشا كريه‌يگ ، وه‌تايبه‌ت وه‌ختيگ وه مه‌به‌س ناڕه‌حه‌تكردن و سووكايه‌تيكردن كه‌سه‌يل تر بووگ . وه‌لى وه‌گووره‌ى قسه‌يل (تيمۆتى جاى) پرۆفيسۆر سايكۆلۆجى ئه‌مريكى و نويسه‌ر كتاو (خراوفرووشى له ئه‌مريكا) خراوداين نه‌فيش ديريگ ، چوينكه ئه‌گه‌ر له‌يوا نه‌وياتاگ گه‌شه نه‌كرد و نه‌مه‌ند .
(جاى) ئويشيگ : خراوداين ده‌ور گرنگ يا موهميگ ديريگ ئه‌را كپه‌وكردن و دامركانن تويڕه‌يى و كه‌مه‌وكردن دڵه‌ڕاوكى ، چوينكه ئه‌گه‌ر له‌يوا نه‌وگ ئه‌وه په‌لامارداين و ده‌سوه‌شانن و ئازارداين لاشه‌يى له‌لى كه‌فيگه‌وه .
له‌ى باوه‌ته‌وه له به‌حسيگ زانستى ئاشكراى ئه‌وه كرياگه ، ك هووكاره‌بوين گورج وشه‌ى خراوداين چوار جار له وشه‌ى ئاسايى تر زياتره.
