خانه‌قى له‌هویر تاریخ
و له‌شوون نه‌جه‌ف وه‌دویه‌مین قه‌زا تیه‌یگ له‌سه‌ره‌تاى دروسبوین حكوومه‌ت عراق ساڵ 1921 دامه‌زریا . خانه‌قى چوار ناحیه گریگه خوه‌ى (ناحیه‌ى مه‌یدان ، ناحیه‌ى سه‌عدیه ، ناحیه‌ى قۆره‌توو ، ناحیه‌ى جه‌له‌ولا) . ئه‌یه بیجگه ئه‌وه‌ك زیاتر له 80 ئاوایى سه‌ر وه‌قه‌زاى خانه‌قیه‌و گشت ئه‌و ئاوایه‌یلیشه كوردن .
وه‌ختى ئویشیم خانه‌قى شاریگ كوردستانیه ، وه‌رجه گشت چشتیگ بایه‌سه باس له‌ڕاسى بكه‌یم تا بڕه‌سیمنه واقع ، خانه‌قى له چه‌ن لایه‌نیگه‌وه خه‌بات و ئازایه‌تى نیشان داگه له‌ڕوى وه‌ڕوى بوینه‌وه‌ى ده‌سڵاته‌یل یه‌ك له‌شوون یه‌ك ، چوینكه مه‌ردم ئى شاره هه‌میشه ناڵانیان وه‌ده‌س به‌دبه‌ختى و كوشتن و زوڵم زوور و كووچ وه‌پیكردن له‌بان ده‌س حكوومه‌ته‌یل سته‌مكار ، ئه‌را ئى مه‌به‌سیشه به‌ڵگه‌یل فره‌یگ هه‌س ك هه‌وه‌جه وه‌ئسپات نه‌یریگ ، چوینكه مه‌سه‌له‌گه تاریخیه‌و خه‌و وخه‌یاڵ نیه . له‌نزیك خانه‌قى جه‌نگ جه‌له‌ولا ڕویدا له‌ساڵ 16 ه له‌ناونى فارسه‌یل و موسڵمانه‌یل . بیجگه ئه‌وه‌یش خانه‌قى مه‌ڵوه‌ن مه‌زارگه‌ى پیاوخاسه‌یله‌و له‌وانه‌یش (محه‌مه‌د كوڕ حوزه‌یفه‌ى یه‌مانى) ك ساڵ 29ه مردگه .
خانه‌قى یه‌كیگه له‌و قه‌زایه‌یل ناسریاگ و ناوداره‌و تاریخ پاكیگ دیریگ له ئازایه‌تى وقوربانیداین له‌وه‌ر خاتر كورد و كوردستان ، وه‌ل ئه‌وه‌یشا شوون ئه‌مانیگ بوى ئه‌را خه‌باتكه‌ره‌یل كورد . ئمجا خانه‌قى چه‌نه‌ها ئه‌شره‌ت ناودار گرده‌و بوینه له‌تى ، له‌وانه‌یش : ئه‌شره‌ت ئه‌ركه‌وازى ، ئه‌شره‌ت سوره‌مێرى ، ئه‌شره‌ت جاف ، ئه‌شره‌ت زه‌هاوى ، ئه‌شره‌ت باجه‌ڵان ، ئه‌شره‌ت تایشه‌یى ، ئه‌شره‌ت ده‌لۆ ، ئه‌شره‌ت تاڵه‌بانى ، ئه‌شره‌ت زه‌هاوى ، ئه‌شره‌ت هه‌مه‌وه‌ندى و ئه‌شره‌ته‌یل تر . بیگومان چه‌ن ئه‌شره‌تیگ له‌ى ئه‌شره‌ته‌یله كه‌فتنه‌وه‌ر كووچ وه‌پیكردن و ته‌عریب له‌سه‌رده‌م به‌عس دكتاتۆر .
له‌شووڕش ئه‌یلوول ساڵ 1961 خانه‌قى سه‌رچه‌وه‌ى جموجویل كوردى بوى ، وه‌لى رژیم ڕمیاگ له‌وه‌خت خوه‌ى تاوانه‌یل فره‌یگ ده‌رهه‌ق وه ڕوڵه‌یلى ئه‌نجامدا ، وه‌لى ئمڕوو خانه‌قى ئه‌وه‌سه له‌گشت ئاوایه‌یلى په‌رچه‌م كوردستان له‌ریه‌یگه‌وه‌و به‌دبه‌ختى و ژان و زه‌خمه‌گه‌ى جاران وه‌پى ساڕیژ كریه‌یگ ، تویه‌نیم بویشیم خانه‌قى ئه‌و شار كورده‌وارى جوانه‌سه ك هه‌میشه فه‌خر و شانازى وه كوردبوین خوه‌یه‌وه كردگه . له‌خانه‌قى شوونه‌وار تاریخى فره‌یگ هه‌س ك له‌لیان تاریخى چووگه‌وه ئه‌را سه‌رده‌م ساسانیه‌یل ، بیجگه پیه‌ڵ ئاسنینه‌گه‌ى ك له‌ساڵ 1868 دروسكریاگه‌و بیجگه قه‌ورسان سوپاى پۆڵه‌ندى ، ئمجا له‌وه‌خت خلافه‌ت عه‌باسیه‌یل ساڵ 132ه خانه‌قى پیشكه‌قتن و فراوانى وه‌خوه‌یه‌وه دى له‌وه‌ر ئه‌وه‌ك ناوچه‌یگ مه‌رزى و شوون وه‌یه‌كڕه‌سین بازرگانه‌یل بوى . له‌ساڵ 1908 یه‌كه‌مین خوه‌ندگاى سه‌ره‌تایى له‌تى دامه‌زریا وه‌ناو خوه‌ندگاى (عالیاوه) . خاك خانه‌قى پڕ له‌خه‌یره‌و له‌گشت خه‌یراتیگ بیبه‌ش نه‌ویه ، له‌وانه‌یش نه‌فت و خاك پڕ به‌ره‌كه‌ت و چشته‌یل تر . وه‌ل ئه‌وه‌یشا ئى شوونه‌وار و لایه‌نه‌یل تاریخیه له‌خانه‌قى بویه جویر :
* هاتن سوڵتان غازان ئه‌را خانه‌قى له‌ساڵ 696 ه .
* له‌ڕى خانه‌قیه‌وه له‌ساڵ 956 ه هۆلاكۆ ڕویكرده به‌غدا .
* دروسبوین ئاوایى ئه‌ركه‌وازى له‌ساڵ 1843م .
* داگیركردنى له‌لایه‌ن ئنگلیزه‌وه له‌ساڵ 1917و بنیاتناین سه‌ربازگایگ له‌نزیك جه‌وه‌ڵ كڵات .
* دامه‌زرانن نه‌فتپاڵوو وه‌ند له‌ساڵ 1925 .
* دامه‌زرانن حسه‌ینیه‌ى گه‌ورایگ له‌ساڵ 1926 .
* كیشانن كاره‌با ئه‌را خانه‌قى له‌ساڵ 1936 .
* دروسكردن كه‌نیسه‌یگ له‌كویچه‌ى (پاشا كوپرى) له‌ساڵ 1943 .
* دامه‌زرانن سینه‌ماى (نه‌سر) له‌ساڵ 1944 و سینه‌ماى (خه‌زرا)له‌ساڵ 1945 .
