بەش‌بەش کردن دنیا وە ژن و پیاگی و هووزایەتی ئنسانی نییە
گوڵ‌سوو- وەختێ ک نزیکەێ چل ساڵ وەر ژە یە، ئەرتش بەعس هەڵامات مێهران فه‌یلی هاورد، هادەێ ئوستاد مووسا کوردجەمشیدی ک یەکێ لە موعەلمەێل خوەش‌نام مێهران بی، خوەێیش باوڕ نەدکرد ک زاڕووەێلەێ رووژێ دە چوارگووشەێ دنیا، هەر کام تەخەسوسێ وه‌ربگرن و وە کارێگ پسپۆری، نام دەر بکەن. یەکێ لە ئەوانە، دۆتەگەێ ماریاسە.
ماریا کورد جەمشێدی، ک دوکتورای مێعماری دە ئوسترالیا گرتگه و دە زانکۆوێل ئیلام و دە مازندەران، ئوو یەمەیش دە کانادا دەرس داگە، یەکێ لە ژنەێل مۆوەفەق و مودەڕسەێل خاون‌نام و دەنگ ئیلامییە ك دە ئی ژماره گوڵ سوو وەرد ئی ژن ئەڵەێ‌کەفتگە، سەر باس ئەڵچپانیمنە .
گوڵ‌سوو: خانم دوکتور ماریا ، وەرد دوورەوڵاتی چە دکەن؟
:هەرچەن ک دوورە وڵاتییش گەنییەێلەێ خوەێ دیرێ باوجی ئێرە خووی فرە گەپترێ دیرێ ئەوەیش یەسە ک هووزپەرەستی و نەشنالیتی دە کانادا مانا نەدیرێ، م ک ژنێگم دوورە وڵات و بێگانە، دە ئێرە و دە سەر کارەم هیچ هەستێ وە یە پەیدا نەکردمە ک ژنێگم و ژن بیینەگەم دەس و پاگیر ئەڕام نییە ئوو یەیش ک کانادایی نییم هەم خوەێ نەبییە وە هووێ ک دوچاوەکی دە ملم بکرێ، یە خوەێ دەرس گەپێگە ئەڕا هووکارە بیین وە یە ک دنیا هن گشتمانە و ئی جیاجیا کردنەێلە وەڕاسی بێ‌مانان، خوەزەو دنیا گشتێ وەێجوورە وەێ بیاێ.
گوڵ‌سوو: لە دنیای خوه‌ت ئەڕامان بویش ؟
:م ، هێمانیش خوەم وە رووڵەی مێهران دناسم هەرچەن ک وە خاتر شەڕخوازی سەددام، مێهرانم هیشتمە جی و دی وەورە نەچگم، دە ئیلام دیپلوم ریازی فیزیک گرتم و سی ساڵ پێش لەو شار بێ‌ئمکاناتە توانستم دە موهەندسی مێعماری روتبەێ دوێیم زانکۆ تێهران بیارمە دەس و بچمە نام ئەو زانکۆوە ک یە هێمانیش فرە دە لام بهەرزە و لە ویرم نەچگە. شەش ساڵ دە زانکۆ هونەرەجوانەکان تێهران دەرس مێعماری خوەنستم و وەختێ ک دەرسەگەم تەمامەو بی زانکۆ ئیلام دخواست سەرڕێشتەێ موهەندسی مێعماری بنێ ک منیش داخوازیاری دام و قەبوولەو بیم و دومای سێ چوار ساڵ دەرس داین ئەڕا بوورس دوکتوراێ مێعماری خوەنین دە ئوسترالیا پەزیرش کریام و توانستم دوکتوراگەم دە زانکۆ "نیوو ساوت وڶز" ئوسترالیا بگرم. دەورەێلە دە بان "کەمەو کردن بەترەف ئنرژی دە نام ساختمانەێلە" تەحقیق کردم و توانستم ئەڕاێ لاختارێ دەرارمە دەر و وەو خاترە دوجار دە ئوسترالیا خەڵاتی کریام ک یەکێ لەیان میللی و کشوەری بی و یەکێ‌تریش لەیان ئێیاڵەتی بی. ئمجا دەورەێلە لە نەتیجه‌ێ کارەێلەم فرە بەش و بەهرە بردن و هێمانیش وەردم پەیوەندی و رێنموونی دگرن تا ئی کارە ببەنە رەسەت و ئجراێ بکەن.
گوڵ‌سوو: دوماێ وەرگرتن دوکتوراگەت چە؟
:وەختێ دوکتوراگەم گرتم دوارە هاتمە ئیلام و دوارە دەس‌کردمە کار و دەرس داینەگەم ئوو چوار ساڵێ تر دە ئیلام دەرس دام ئمجا چگمە زانکۆ مازندەران؛ دەلاژۆر ئێران، چوارپەنج ساڵیش دەورەێلە دەرس دام و یەمەیش خۆ هامە کانادا و وەرد بڕێ لە کالێج و زانکۆوەێلە دیرم هامکاری دکەم.
گوڵ‌سوو: لە چەمسار ئێوە ک دە چەن وڵات دەرس خوەنستیتە و دەرس دایتە، ئی کارە دە ئیلام وەرد ئەورەێلە چەنێ جیاوازە؟ و چ فەرقەێلێ دیرێ؟
:هه‌رچەن ک دپووڕێ بویشیمن ک ئینترنت نوورە و فاسڵەێلە کەمەو کردگە و جوور ئەومە ک ئیمە دەرس دخوەنستیمن ئووقەرە ئیلا و ئەولا نەماگە باوجی هێمان کەم‌تاکوتێ دە زانکۆوەێلەێ ئێران گشتێ هە باس تئۆری دکرێ ئوو جوور زانکۆوەێلەێ ئێرە خوەندەوارێلەێ فرە ئامۆختەێ عڵم و عەمەڵ وەیەکا نەدبن. دە ئێرەێلە گشتێ هووکارە دکەن وە یە ک چە بکەن تا تئوری وە کار ببەن، دوێیم چشت یەسە؛ هێمان دە ئێران وەوجوورە ک وەگەرەکە، گشتێ نەدتوانن دەسڕەسی بداشتووبن وە ئامار و ئتڵاعات کاری و زانستی. دەێ ناوە چشت ئەڵاجەوی یەسە ک ئێرانییەێلە دە کار کردن وە نەرم‌ئەفزارەێل مێعماری هانە نواتر. ئی ئەڵکەفتە هن یەسە ک دە ئێران قانوون کوپی‌رایت نییە و ئەڕا خاتر یە گشتێ وە پەتی یا وە ئەرزان دتوانن وە هەر نەرم‌ئەفزارێ دەسڕەسی بداشتووبن و خاس‌خاس کار وەێ بکەن و حرفەئی‌ترەو ببن. یەیش بویشم خوەندەوارەێلەێ ئیمە لە لا تئۆرییەو فرە هانە بان هەرچەن ک کەمتر وەکار بردن تئورییەێلە یادەو گرتنە. م دە خوێندەوارە ئێرانییەێلەم دیمە هەر کامەیان ک توانستگە بیاێگە دەرەوەێ ئێران ئەڕا دەرس خوەنین چوون لە لا تئۆری زانستن فرە خاسن دە ئێرە زووترێ سازگاری خووێ پەیدا کردنە وەرد کار و بار. وەداخەوە ئی دومادوما مەدرەک‌خوازی دە ئێران باوەو بییە و نمام و نوونمامەێلەێ ئیلامی ک حەقێیانه بڕەسن وە رەدەێل عڵمی بانترێ، هە مەدرەکێ دگرن و دکەفنە شوون کار و دی هیچ.
گوڵ‌سوو: ئایا ئیمە دتوانیمن بویشیمن ک چشتێ وە نام مێعماری کوردی، دیریمن؟
:دو چشت دبنە بنەواێ مێعماری، یەکێ ئقلیم و کەژ و هەواسە ئوو ئەو یەکەێش فەرهەنگە.
دە لا فەرهەنگەو فرە نەدتوانیمن جیاوازی بنیمنە نامنی مێعماری دە ئوستانەێل کوردنشین و ئوستانەێل تر ئێران، یا حەتتا دە گشت ناوچەگەێ خاوەرمیانە چوون فرە لە ئاڵنگەێل فەرهەنگی، ریشگ دە بیر و باوڕەێل دینیێ دیرێ ک دە دریژاێ میژوو حوکم کردنە ک لاختار مێعماری چ شێوەیێگ وە خوەێ بگرێ ئوو وتاخ وە وتاخ و ماڵ وە ماڵ، وە چ زرگ و شێوەیێگ دە کەش یەکتری بچنرێ ک پارامترەێل فەرهەنگیێ جوور مەحرەمییەت ئەڕا گشتمان ناسریاگترینێیانە.
ئقلیم وەێجوورە نییە و تەنیا چشتێگە ک فرەترین جیاوازی خستگە دە نام‌بەین مێعمارییەێلە دە هەر پەڕ و کەمارەێ دنیا ئوو ئێران، بنووڕن وە خانگەێلێ ک دە جییەێل گرمەسێری گیریاگە و ئەوانەێ ک دە سەردەسێر گیریانە، دە فرە چشت جوور یەکترەکی نیین هەرچەن ک فەرهەنگ و مەفاهیم مێعماری دە گشتێیان نزیک وە یەکە، یەیش بویشم چوون ک م دە بان فەرهەنگ و فەرهەنگ مێعماری فرە کار نەکردمە لەتان دخوازم ک وەێ قسەێلمە جوور قسەێل موتەخەسسێگ لە فەرهەنگ مێعماری وەێ نەنووڕن چوون م دەرس "ئقلیم دە مێعماری" خوەنستمە نە فەرهەنگ مێعماری.
وەوجوورە ک م ئەوڕەسیمە، م ده ئیلام، چشت جیاوازێ وە نام "مێعماری کوردی" نەدیمە، باوجی لە موتەخەسسەێل فەرهەنگ و مێعماری دخوازم ک یە خوەێ بکەنە سەرباسێگ ئەڕا تەحقیق، چشتێ ک دە فیلد کاری م نەبییە و ئەنجامێ نەدامە.
-گوڵ‌سوو: یانێ ئقلیم ها نواتر دە شکڵ و شێوە داین وە مێعماری
:ئا، م وە بەش خوەم دە بان یە کار کردمە، م کاڵبۆد مێعماری فره‌تر دە ئاڵنگ ئقلیم دزانمەێ. ئەو جووراجوورییە ک ئیمە دە مێعماری دەوار، کووڵا ئوو کوردەماڵەێلە کۆچگینەێلە دبینیمن هەرچەن دە زاهر هه هن کوردن باوجی کەمتر تایبەتمەندی فەرهەنگیێگ دەێیان دیارییە ک بویشیمن هە هن کووچه‌رەێل کوردن و کووچەرەێلێ تر نەدبەنەێیانە کار و ئی جیاوازییەێلە فێشتر لە هەر چشتێ هن ئقلیم کوردەواریین نە فەرهەنگ کوردیاتی پەتی.
ژیان کورد، ئەومە ژیانێ بییە ک دە بان کووچ و بار شکڵ گرتگە ئەڕا یەسە ک "ماڵ" و "مێعماری" ئیمە ئەڵگەردێ وەێ شێوەێ زنەئییە و دبینیمن ک ئیمە وە جی "ماڵ" و "خانگ" فرەتر "ساسەر"ەێلێ داشتیمنە ک مۆوەقتن و ئەڕا هەمیشە نەبینە، ئێساگەێ ک ماڵ گرتن و شارنشینی و دێ‌نشینی باوەو بی هەم وەر کردن وە ئقلیم، کەفتە نواێ گشت چشتێ ک ماڵ‌گرتن وە کۆچگ بی وە ەسمێ و سان بان سان ناین، خوەێ جوور رێکارێ ئقلیمی وە کار بریا. چوون کورد، هە کوچگ و خەرگ دە وەر دەسێ بییە، ماڵ کۆچگین گرتن بی وە بەشێ لە فەرهەنگ ماڵ‌گرتن ئیمە ک یە وەرد توپوگرافی و چاڵی‌بەرزی و ئقلیم وڵاتەێل کوردنشین خوەنستگە، ئوو چوون وەرد هەر ئقلیم کێوەسانی تریش خوەنستگە دە گشت زاگڕۆس و ئەلبورزیش کەم‌تاکوتێ جوور یەکتری تکرارەو بییە.
پەزداری و دامداری؛ هەر مەردم کووچبەرێ وەرەو ئی ئیدە بردگە ک وە پەژم و خوری کاوڕ و موو بزن، دەوار بچنێ ئەڕا خوەێ، ئقلیم کوردەوارییش، کورد کووچانگە وەرەو ئەو جییە ک لەێ چشتەێلە ئستفادە بکەێ. خاسە بزانن ئێسە دە تەحقیقەێلە وەێ نەتیجە رەسینە ک خوری کاوڕ فرە عایق خاسێگە ئەڕا عایق‌کاری دە ماڵ‌گرتن و ساختمان‌سازین، چشتێ ک زانستگ یا نەزانستگ، کوردەێلە وە خاتر ئقلیم و کار و بارەێیان ئوو وە تەجروبە لەێ ئەوڕەسینە.
خوەتانیش دزانن ک کووچ ڕۆوەێڵە وەرد گۆڕیان کەژ و هەوا، لەێ دەروەن وەو دەروەن و لە دەێشت وە چیا و کێوەسان کووچ و بار کردنە و هەمیشە هە دە شوون هینکی و زقۆم بینە ک گژ و گیا ئەڕا رییەنەێلەیان وەرد خوەێ هاوردگە و هەمجا لە گەرمی واینە، وەێ خاترە لە خوری و موو ک همیشەێش هن خوەیان بییە، ئستفادە کردنە، چوون هەمیشە عایق خاسێگ بییە دە وەراوەر زقوم و واران و وەشەن.
یەیش بویشم ک دە ئێرە وەختێ باس کورد دکەم و مێعماری کوردی فرەتر باس ئوستان ئیلامە چوون م دە مل ئەو ناوچەێل کوردنشین و حەتتا مێعماری ئەورامان هەم کار نەکردمە و عادەتمیش نییە ک هە وەێجوورەو باس چشتێ بکەم ئەڕا خوەم.
گوڵ‌سوو: لەێ هساوە باس ژنانە بیین مێعماری چە؟
:م فرەتر لە گشتێ، "ئایم"ێگم ک جیاوازیێ دە نام‌بەین ژن و پیاگ یا کورد و بغەیران نەدزانم، م فرە عادەت نەکردمە ک لە چەمسار جنسیەتی یا هووزایەتی بنووڕم وە چشتێ دوفیشتر مێعماری، ئوو هە وەوجوورە ک وتم ئی رەفتارە ک ئێرە هەسە و یە ک دە ئێرە جیاوازی دە نام‌بەێن ئایمەێلە نەدخەن، وە ژن و پیاگ وتن ئوو یا وە ئی هووز و ئەو هووز کردن و چشتەێلێ لەێ‌وا، یە دڵخواز منە ک دە کارەێلەمیش هە وەێجوورەمە.
دە ئێرە، منێ ک لە شارێ فرە بووچگ دەو پەڕ دنیا وە نام مێهران هاتمە هیچ فەرقێ وەرد من و کەسێ ک کانادائییە یا لە ئامریکا یا ئورووپا یا ئافریقا یا هەر شوونێ تر هاتگە نییە و کەسێ لە ئایم نەدپرسێ ک لە کوو هاتیتە و ئەڕا هاتیتە؟ گشتێ وەرد یەکترەکی کار دکەیمن و وە خاتر کارمان دکەفمینە نوا و دوما.
گوڵ‌سوو: ئێسە دیرێ چ کارەێلێ دکەێ؟
- هەم ئەومە دە ئیلام و هەم یەمە دە ئێرە، هەمیشە م فرەتر هە خەریک دو کار بیمە یەکێ دەرس داینە دە زانکۆ و کالێج ئوو یەکێ‌تریش تەحقیق دە بان سەرباسەێلێ جەهانی جوور نواێ بەترەف کردن ئنرژی دە ساختمان گرتن ئوو مێعماری پایدار ک دە بان ئاڵنگ ساختمانەێلە دە مل موحیت ژیانە وەێ مەرج و رێکارە ک کەمەو کردن بەترەف ئنرژییش بگرێگە وەر چەم، یە بوار کاری و تەحقیقەێلەمە، هەمجا کار تەراحی مێعمارییش جوور کارێ دە کەشێ دکەم، چوون م هە دە ئێرانیش مەدرەک پایە یەک تەراحی و نزارەت دە موهەندسی مێعماری داشتم و هەرچەن ک دە ئێرە مەدرەک مێعمارییەگەم ریجستر نەکردمە و گشت وەختم نامەسە مل باس تەحقیق دە بان ئنرژی باوجی ئەڕا خاتر تەراحی مێعماری، دەورەێ مێعماری وە چوو هەم دیمە و ئستانداردەێلەییش یادەو گرتمە. دە وەختەێلێگیش ک داشتووبم، نە ئەڕا دەرئامە، ئەڕا دڵخواز خوەم وەرد شاگردەێلەم دە ئێران هێمان پەیوەندی کاری دیرم و کومەک وەێیان دکەم.
یەکێ لە کارە ئەسڵییەێلەمیش دە ئێرە یەسە ک دە کالێج و زانکۆوەێلە هەم دەرس ددەم و هەم ئەڕا تزەێلەێیان رێنموونی وەێیان ددەم ئوو ئەڕا کەمەو کردن ئاڵنگەێل گەن ساختمان‌سازین دە بان موحیت‌‌زیست وە موهەندسەێل مێعماری و عومران و مکانیک ک چوار ساڵ دە بازاڕ کار کردنە، پەسا دەرس ددەم تا ئتڵاعاتەێلەێلن وەرد ئستانداردەێل رووژ دنیا، بکەمە یەکێ ئوو ئابدەێتێیان بکەم تا بتوانن تئۆری وە کار تەبدیل بکەن.
-دە کاملا ئەڵکەفت فرەترێ ئەڕات کەفتگە؟
:دە ئوسترالیا، چوون م دوکتوراگەم دەورەێلە خوەنستم و چگمە نام کاریش خۆ خاس جی کەفتم و قسەێلێ ئەڕا وتن داشتم ئەڕا خوەم و دو خەڵاتیش گرتم و ئێقەرە جی کەفتم ک دو سێ ساڵ پیش دوارە هەم کل کردنە شوونم و چگمە سمینارێگ زانستی، دە کانادا باوجی هێمان وەوجوورە ک دڵبقرچ خوەمە جی نەکەفتمە، قەێرێ لەێ هن یەسە ک جاجیواز کریان خوەێ وەخت و ئنرژی ئایم دگرێ تا لە کار و بار جییە تازەگە ئەوبڕەسی.
گوڵ‌سوو: ئەڕا ئی هەمگە جاجیواز کردیتە؟
:م وەێجوورە ویر و رایمە ک ئەر ئایم فرە دە جیێگ بمینێ هادەێ جوور ئاو مەنە وەێ بیاێ، م وەێ خاترە هەمیشە دە شوون وەرەو نوا چگن بیمە و دە شوون کار و چشت تازە و پسپۆری یاد گرتن بیمە و وەێ‌خاتر یە بی ک دە زانکۆوەێ ئیلامیش نەمام هەرچەن ئەگەر بمایام ئێسە وە فوول پۆرۆفسووری هەم دڕەسیم باوجی وتم بچمە دەر ئیلام بەشکەم پێشکەفتن فرەترێ ببێگە نسیوم، زانکۆ تێهران دخواستنەم ک چوون م خوەشم وە ژیان دە تێهران نەدهات نەچگم و وە جیێ چگمە زانکۆ مازندەران، ئەو زانکۆوە هەرچەن ک لێوڵێ لە ئیلام وە بانتر بی باوجی چشت تازەترێ ئەڕا م نەداشت و وەێ‌خاترە هاتمە کانادا ک خوەم رووژئامەترەو بکەم هەرچەن دزانم ک هێمان جی نەکەفتمە.
-ژیان دە وڵاتێ تر سەخت‌تر یا راحەت‌تر؟
:بایەد بزانی ئەڕا چە وەێ‌لا و وەولا دچی، لە لا کارەو ئێرە فرەتر ئمکانات دیرێ ئوو عڵم و عەمەڵ وە یەکا دبرنە کار ک یە ئەڕا م فرە خوەشە، لە باوەتەێلێ تر نە، ئەڕا م فرە فەرقێ نەکردگە چوون م دە هەر جی دنیا ببم هە هامە شوون تەحقیق و دەرس داین و بیین و نەبیین چشتەێلێ تر جوور حجاب و ئازادییەێلێ تر ئەڕا م فەرقێ نەدیرێ چوون م هە وەوجوورە ک دە ئێران بیم دە ئێرەێش هە وەێجوورەمە، هەرچەن هادەێ یە ئەڕا بڕێ فرە وەرچەم‌گر ببێ.
-ئەڕا زانکۆوەێلە ئێران، دەسکەفت زانستی فرەیێگ ئەڕات نەداشتنە؟
:دەورەێلە گشتێ هانە شوون قاقەزوازی ئوو یە ک چەنێ مەقاڵە، وە گلەشمار بنووسنیت و بڵاوێ بکەێ نە یە ک ئەو مەقاڵەێلە چەنێ کەیفییەت دیرن و چەنێ وە گەرەک جامێعە دیان و چەنێ کارکرد دیرن، م رووحیاتم وەرد ئی رێ و رەوەنە نەدخوەنست. م حەتتا ئەو دەرفەت موتاڵعاتییە ک وەرد زانکۆ تێهران داشتم ئەوەیش تێرم نەکرد. م دڵخوازم یەسە ک دە تەدوین موقەڕڕات و زەوابت نووسانن ئەڕا باس ئنرژی دە ساختمان بتوانم بەشێ بداشتووبم ئوو دە هەر جیێ بتوانم ئی کارە بکەم و قسەێلێ ئەڕا وتن بداشتووبم ئەورەێلە دڵم خوەشەو دبێ، وە قەوڵییەێ جاران "کوو وەت خوەشە؟ ئوورە ک دڵت خوەشە" م دە ئوسترالیا قسەێلێ ئەڕا وتن پەیدا کردم و مەقاڵەگەم بی وە بەیسێ ئەڕا نووسانن بڕێ زەوابت و موقەڕڕات لە باوەت بەترەف نەبیین ئنرژی دە ساختمان، دەورەێلە خوەشترم بی، هێمان دیرم دە ئێرە فێر رێ دکەم و هیوادارم بتوانم ک پاگیرەێ ببم، هێمان خۆ هامە ئێرە تا بزانم چە پێش دیاێ و دە ئێرە ئەو دڵخوەشی کارییمە دکەمە دی یا نە؟
