سه‌رزه‌مين عيراق ئيسه،‌ ناوچه‌ى ئاسورستان ئه‌وساى كورد

سه‌رزه‌مين عيراق ئيسه،‌ ناوچه‌ى ئاسورستان ئه‌وساى كورد
2012-04-30T01:10:45+00:00
ئيرانين ك ده‌وڵه‌ت ماده‌ دامه‌زرانن.

كورده‌يل له‌ سه‌رزه‌مين كوردستان ئيران و به‌ش جياو بوى له‌ سه‌رزه‌مين كوردستان ئيران(له‌ جه‌نگ چاڵدران وه‌ل عوسمانيه‌يى) ژيه‌ن. به‌شه‌يل جياو بوى له‌  سه‌رزه‌مين كوردستان ئيران، كوردستان توركيا، كوردستان عيراق، كوردستان سورياس ك ئيسه‌ چوى به‌شێ له‌ خاك سێ وڵات توركياو عيراق و سوريا ك دوياى جه‌نگ جه‌هانى يه‌كم و له‌ ناوچين عوسمانى و رێكه‌فتن وه‌ل به‌ريتانيا له‌ ساڵ 1923 ئه‌ى سێ وڵات دامه‌زريانه‌.

كورده‌يل نزيك وه‌ 40 مليۆن به‌راورد كريه‌ن ك 5 تا هه‌فت مليۆن له‌ليان له‌ ئيران ئيسه‌ ژيان كه‌ن. فێشتر كورده‌يل ئيران له‌ پارێزگايل ئازه‌ربايجان خوه‌رئاوا، ئيلام و كوردستان و كرمشان و لوڕستان و گيلان و خوراسان نيشته‌جى بوينه‌. ئه‌ودوياى كورده‌يليش له‌ كوردستان توركيا، كوردستان عيراق، كوردستان سورياى ئيسه‌ ژيه‌ن.

كورده‌يل وه‌ زووان كوردى ك په‌لێ له‌ زووان ئاريه‌ قسيه‌ كه‌ن. زووان كوردى  زاراوه‌يل جياوه‌جياى ديرێد، وه‌ل فێشتريان وه‌ زاراوه‌ى كرمانجى و سۆرانى وه‌ مه‌مه‌ر يه‌گ زووان شوڕش بويه‌و وه‌پێ نويسيايه‌، قسيه‌ كه‌ن و نويسن. ئمجا نويسريايل وێژه‌يى و ئه‌ده‌بى كورديش هه‌ وه‌ى دوزاراوه‌ نويسيانه‌. ناومايه‌ى فێشتر ئاوازه‌يل و گورانيه‌يل حه‌ماسى كوردى، وه‌ شان و شه‌وكه‌ت و قاره‌مانى پياوه‌يل كورد له‌ جه‌نگ و وێنه‌كردن ژيان سيه‌ماڵ نشين كورديش فره‌ له‌لێ وه‌ى دوزاراوه‌ى كورديه‌ نويسانه‌.

فره‌ له‌ زانايل، كورده‌يل و ئازه‌ربايجانيه‌يل و ئه‌و دوياى مه‌ردم خوه‌رئاواى ئيران له‌ دويامه‌نه‌ى مه‌ردم ماد زاننان. زوورم كورده‌يل موسه‌ڵمان و په‌يڕه‌وكه‌ر دو مه‌زه‌و سوننى و شيعه‌ن و ئه‌و دويانيانيش ئيزديى و يارسان و مه‌سيحى و يه‌هودين.

ناوودارترين كه‌س كورد، سه‌لاحدين ئه‌يوبى قاره‌مان و سه‌ركه‌فتێ له‌ جه‌نگه‌يل خاچ(صليب) و فه‌رمانڕه‌واى مسر بويه‌.

له‌ شاعره‌يل ناودار كورد مه‌ستوره‌ ئه‌رده‌ڵان و مه‌وله‌وى كورد تويه‌نيم نام باريم. ئه‌مير نزام گه‌ڕوسى زاناو سياسه‌تمه‌دار سه‌رده‌م ناصردين شاى قاجار هه‌م كورد بويه‌.

ته‌نين قالى و جاجم و گڵيم وه‌ تايبه‌ت قالى بيجار له‌ به‌ره‌يل ناوخوه‌يى كورده‌‌.

ته‌مام سه‌رزه‌مين كوردستان، يه‌كێ له‌ ويلايه‌ته‌يل ئيران بويه‌. له‌ جه‌نگ چاڵدران(1514 وه‌رجله‌ زايين) وه‌ مه‌مه‌ر شكست خواردن ئيران له‌وه‌رايروه‌ ئمپراتوورى عوسمانى، به‌ش گه‌وراى كوردستان له‌ ئيران جياو بوى و درياو ده‌م ئمپراتوورى عوسمانى.

ئمپراتوور عوسمانى ساڵه‌يل فره‌ى وه‌ به‌ش كوردستان جياو بوى له‌ ئيران فه‌رمان ڕانى تا يه‌گ له‌ دوياى جه‌نگ جه‌هانى يه‌كم و له‌ ناوچێن ئمپراتوورى عوسمانى ئه‌و ناوچه‌يل چوى: كوردستان، سه‌رزه‌مينه‌يل عه‌ره‌وى، ئاسياى بويچگ و باڵكان كه‌م كه‌م يا به‌شه‌و بوين يا بوينه‌ سه‌ره‌وه‌خوه‌يان.

به‌ش جياو بوى سه‌رزه‌مين كوردستان له‌ ئيران ئه‌وسا، له‌ نه‌خشه‌ى جۆگرافياى ئمڕوو له‌ سێ وڵات توركيا، عيراق و سوريا جى گرتيه‌.

وه‌ گشتى له‌ سه‌ره‌تاى مێژوو، كويه‌يل له‌ بان مزۆپۆتاميا، زمگه‌و جى باوگ و باپيره‌يل مه‌ردمێ بويه‌ ك وه‌ ئمپراتووره‌يلێ ك له‌ هاماراى يانى: ئمپراتووريل بابل و ئاشوور بوينه‌، وه‌ليانا جه‌نگ كردنه‌و جاروه‌جارێ شكستيانيش دانه‌.

ماده‌يل دوياى يه‌گ هاتنه‌سه‌ زاگرۆس، نه‌سه‌وه‌يل تر يانێ كاسييه‌يل و لولوبيه‌يل و گوتييه‌يل و ئه‌و دوياى نه‌سه‌وه‌يل تر ئاسيايى له‌ ناو خوه‌يان تاواننه‌سه‌و، ئمجا زووان ئارى خوه‌يانيش له‌ى ناوچه‌يل باو كردنه‌و زووان خوه‌يان وه‌ ميه‌ت گرتن له‌ زووان ئه‌ى نه‌سه‌و و نه‌ته‌وه‌يل و هوووزه‌يل ته‌مامه‌و كردنه‌.

ناوچه‌ى ئمڕوو كوردستان له‌ سه‌ره‌ده‌م كوينه‌، به‌‌شێ له‌ ئمپراتوورى ئاشوور بويه‌. ئاشور بانيپاڵ له‌ ساڵ 633 وه‌رجله‌ زايين مرد. هه‌وه‌خشه‌تره‌ پادشاى ماد له‌ پشتێوانى و له‌ بان بابل، هه‌ڕه‌شه‌ى جه‌نگ له‌ ئاشوور كرد. هه‌وه‌خشه‌تره‌ له‌ ساڵ 616 وه‌رجله‌ زايين له‌ كويه‌يل زاگرۆس ره‌د بوى و ته‌مام ئاوايه‌يل ژێرده‌سڵات ئاشوورى له‌ نواى رێ خوه‌ى گرت، شار ئاشوور پايته‌خت ده‌وڵه‌ت ئاشووريش خسه‌ چه‌نبه‌ر خوه‌ى و ته‌نگ له‌لێ ئه‌ڵچنى و ئاخريشێ گرتيه‌.

دوياى رميان شار ئاشوور، نه‌بۆپه‌لسه‌ر پادشاى بابل هاته‌ ديده‌ن هه‌وه‌خشه‌تره‌ و له‌وه‌ر په‌يمان دوسى ئيران و بابل تازه‌و كريا. له‌ ساڵ 613 وه‌رجله‌ زايين، پادشاى ئاشوور ك له‌ نه‌ينه‌وا بوى، ماده‌يل ئه‌ى شاريشه‌ له‌ ساڵ 612 وه‌رجله‌ زايين، گرتنه‌سه‌ى. نه‌بۆپه‌له‌سه‌ر سه‌رۆك بابليه‌يل هرو كرد له‌ ماده‌يل و وه‌ليان هاوكارى كرد.

له‌ سه‌رده‌مه‌يل دوياى يه‌، ئه‌ى ناوچه‌ به‌شێ له‌ ئمپراتووريه‌يل ماد، هه‌خامه‌نشى و  سلۆكى و ئه‌شكانى بوى. له‌ سه‌رده‌م ساسانيه‌يل، سه‌رزه‌مين عيراق ئيسه‌ وه‌ ناو ناوچه‌ى ئاسورستان يا دڵ ئيرانشار ناو له‌لێ برياس. فێشتر به‌ش خوه‌رهه‌ڵات ناوچه‌ى ئمڕوو كوردستان عيراق له‌ سه‌رده‌م ساسانيه‌يل له‌ پاڕێزگاى شادپيرۆز بويه‌.

پرۆفیسۆری ئان له‌مبتۆن له‌ مێژوو هووزه‌يل ئيران له‌ زووان ئبن به‌ڵخييه‌و نويسايه‌: كورده‌يل زيره‌كه‌يل و چالاكه‌يل سوپاى ساسانى بوينه‌.

شه‌رفدين بتليسى سنوور كوردستان له‌ سه‌رده‌م صه‌فه‌وه‌يل له‌ كتاوه‌ خوه‌ى وه‌ ناو شه‌ره‌فنامه‌ وه‌ل زياى كردن لوڕستان يه‌كجا هاورديه‌و شه‌ره‌فنامه‌ سه‌رزه‌مين لوڕستان و لوڕيه‌يل وه‌ل كوردا يه‌كێ زانێد.

ئه‌حمه‌د كسه‌ره‌وێ له‌ بان شيخ صه‌فى و دويدمانێ و مێژووێان و زووان مه‌ردم ئازه‌ربايجان نويسايه‌: وه‌رجله‌ صه‌فه‌ويه‌يل، هويچ شاعر تورك ئويشێ له‌ ئازه‌ربايجان نه‌وه‌يه‌، چوين ك زووان پاڵه‌ زوان نويسانن و قسيه‌ كردنيان بويه‌و ته‌مام مه‌ردمێ ك مادى و ئارى بوينه‌ وه‌ زووان پاڵه‌ يا په‌له‌وى قسيه‌ كردنه‌ ك زووانێ هه‌ چوى ئه‌ى لوڕى و كوردى ئمڕووه‌ بويه‌./ش

Shafaq Live
Shafaq Live