20 ساڵ لەشوین دەستوور عراق.. ماف مەردم "کڕیگە لەڕوی کاغەز"

شەفەق نيوز- ئەڵگەردان تایبەت 

لە دویای 20 ساڵ لە دەنگدان عراقیەیل وەبان دەستوور نوو لە ساڵ 2005، کە ئەو دەنگدانە جویر ئومیدیگ ئەرایان بوی، رووژنامەی "زە ناشيوناڵ" وە زوان ئینگلیزی وت: بایەس بوی عراق نوو دیموکراتیک ئارام بچەسپنێد، وەلێ بویە سەرچەوەی ژاوەژاو سیاسی وەردەوام، و ئامارازیگ ئەرا حزبەیل تا دەسەڵات وەسفتی بگرن.

رووژنامەگە کە لە ئەبو زەبی دەرچوود، لە ڕاپۆرتیگ ئاژانس شەفەق نیوز ئەڵگەردانی کرد وت: وەرجە 20 ساڵ عراقیەیل لەڕوی تەقینەوەیل دەرچگن، و وەڕزەو وسیان تا دەنگ وەبان دەستوور نوو بیەن، و کلگ رەنگ وەنەوشەییان بەرزەو کردن، لە نشانەیگ ئەرا نواگیریکردن و ئومید.

راپۆرتەگە وتیش: ئەو دەستوور نووە لە ناوزگ رخ و داگیرکاری و زویکردن دەرچگ، و و عراقیەیل وتن ئەوەسا عراقیگ نوو دیموکراتیک و ئارام چەسپنێد، دویای رمانن سەدام حسێن دیکتاتۆر وە کردەوەی ئەو داگیرکاریە کە ئەمریکا لە ساڵ 2003 رانیەی، وەلێ ئی دەستوورە کە ئمڕوو بویە بنەمای یاسایی وڵات، بویە سەرچەوەیگ ئەرا ژاوەژاو سیاسی وەردەوام، لە وەختیگ فرە لە عراقییەیل ئویشن؛ مافەیل پەیماندرییان لەناو دەستوور کڕیگە لەڕوی کاغەز.

راپۆرتەگە وتیش: پرسیارەیل فرەیگ هەس لەبان جیوەجیکردن دەستوور کە وەڵام نەیرن، و رەخنەییلگ هەیە کە دەستوور بویەسە یەکیگ لە گەورەترین کڕەیل زەنگبرن لە وڵات، و ئامرازیگە ئەرا حزبەیل تا ئەرا گردن دەسەڵات وەکاری بارن.

راپۆرتەگە لە زوان ئەندام ناوەند ئەوزەڵکردن "رەشید"، موحیی ئەنساری وت: وەرکە چەن رووژیگ کۆڕیگ وە بوونەی رەدبوین یەک سەدە وەبان یەکەمین دەستوور لە عراق ئەنجام دریا، کە دەستوور جویر پووشیانیگ لەلایەن حزبەیل وەکار تیەێدر ئەرا وەرگردن دەسکەفتەیلیگ زیاتر، و هەر وەختیگ خوەیان تواستن، دەسکاریی کەن. 

راپۆرتەگە دیاری کرد کە ئەنساری ئەرا یەکەمین جار لە ساڵ 2010 دەنگدا، هەناێ هاوپەیمان "عراقیە"ی هەمەچەشن لە ئەنجام هەڵوژاردن کەفتە نوا، وەلێ بیبەش کریا لە دەرفەت دروسکردن حکومەت، دویای بڕیار دادگای فیدڕاڵی باڵا، کە دەسمیەتی دا نووری مالیکی بوودە خاوەن دویەم حکومڕانی، کە دادگا فراکسیۆن گەورەگە وەوە دادە قەڵەم کە لەناو پەرلەمان دروس بوود، و گرنگ نییە فراکسیۆنە گەورەگە ئەوە بوود کە لە هەڵوژاردن سەرکەفێد، تا حکومەت دروس بکەێد.

 راپۆرتەگە لە زوان ئەنساری وتیش: ئی فەرمانە دیموکراتیەت نوو کاول کرد، وتیش: بڕوا وای حزبەیل ئیسە نەیرێد لە راسەوکردن دەستوور.

وەقسەی سەروک ناوەند بەغداد ئەرا تۆێژینەوەیل خوەرھەڵات ناوڕاس، حوسام حاج، دەستوور هەرچەن پاڵپشتی بنەمایەیلیگ جویر فیدراڵی کەێد، و جیاوەکردن ناوەین دەسەڵاتەیل، و ماف و ئازادیەیل مسۆگەر کەێد، وەلێ هیمان بۆشاییەیل فرەیگ هاناوی، و حزبەیل وە دووچەوەکی وەگەردیا رەفتار کەن، کە وە بەشیگی کار کەن، و فرەگەی پەکخەن.

  دیاری کرد کە حزبەیل سیاسی دەستووریگ ترەک لەشان ئەو دەستوورە هەڵوەسین، لە ماوەی دوو دەیەی گوزەشتە، لە دەسنشانکردن ئەرا ئەو رەفتارەیل سیاسیە کە هیزەیل سیاسی لە عراق باویان کردن تا خوەیان لەناو دەسەڵات بمینن.

 راپۆرتەگە لە زوان حاج وتیش: ئەو دەستوور شانوەشانە، هاز یاسای لەشوینی وسیاس، و رژیم ئیرنگە وەوە هات، نەک وە دەستوورە کە خوازێد دەزگاگە ئەرا بنەمای یاسایی خوەی بارێدەو.

 راپۆرتەگە وتیش: لە هەفتەی گوزەشتە 20هەم ساڵیاد ریفراندۆم دەستووری بوی، و لەی ساڵە سەد ساڵ وەبان یەکەمین دەستوور عراق رەد بوود، کە وەگەرد دامەزریان دەوڵەت هات، وئەرا رژیمیگ شاهی دەستووری وە پەرلەمانیگ وە دوو ئەنجومەن دروس کریا.

  راپۆرتەگە وتیش: لە ساڵ 1958 دویای شووڕش سەربازی وە سەرکردایەتی عەبدولکەریم قاسم و عەقید عەبدولسەلام عارف دەستووریگ وەختانە دانریا، کە دروشم سەروەری و دادپەروەری کۆمەڵایەتی بەرزەو کرد،وابێ لە پایان شکست هاورد لە ئاڵشتبوینی ئەرا چوارچیوەی دامەزراوەی ئارامیگ، ئەوەیش گلەو خوەێد ئەرا زاڵبوین دروشم شووڕش لەبان مافەیل دەستووری.

وتیش: دویای ئەوە لە ساڵەیل 1964 و1968 و1970، دەستوورەیلیگ دەرچگ، کە وڵاتەگە وەرەو دەوڵەتیگ ئایدۆلۆژیایی برد، کە هەمەچەشنی دویرەو خریا، و دەسەڵات کەفتە چنگ تاکە حزبیگ.

ئەراوە، راپۆرتەگە وت: دەستوور هەمیشەیی لە ساڵ 2005 خاڵیگ ئاڵشتبوین بوی، کە یەکەمە وە ریفراندۆم گەل عراق هات، لە گام ئاڵشتکاری سەختیگ، لە دیکتاتۆریەت ئەرا دیموکراتی هەماهەنگی.

راپۆرتەگە وتیش: شیوەی دروسکردن دەستوور 2005 پەیوەندی وە رەوشەیل جیاوازیگ داشت، کە کۆمەڵەی وەختانەی عراقی، کار لە مەوقەیل تەنیگیگ کرد کە یاسای وەڕیەوبردن وەختانە دیاریی کرد، کە ئەمریکا دانادەی، و لە سای ژینگەیگ ئەمنی لەناو یاخیبون و جەنگ مەزهەوی، و نەوین بڕوایی قویلیگ ناوەین سوننە و شیعە و کورد.

 راپۆرتەگە وتیش: وەرپرسەیل ئەمریکی، جویر زەلمای خەلیل زادە باڵیۆز ئەو وەختە، رۆڵ ناوەنگیری سەرەکی رانین، وە زوورهاوردن ئەرا رەسین وە چارەسەر ناوڕاسین، تا پەیمانەیل مەوقەیل کۆتاییان ئەرا واشینتۆن وەجی بارن، لە زوان خەلیل زادە وت کە ئەو ماوە فرە سەخت بویە، کە بەش گەورەیگ لە مەردم عراق لە هەڵوژاردن دویرەو کەفتن، کە عەرەب سوونە بوین، و تونوتیژی بوی، و وڵاتەگە بەشبەش بوی.

  راپۆرتەگە لە زوان خەلیل زادە وتیش: رخباری لە زیایبوین تونەڕەوی مەزهەبی و بەشەوبوین لە گشت شوینەیل وڵات بوی، کە وت: ئاشتەوبوین نیشتمانی گرنگ بوی، و دەستوور توەنێد بوودە بەڵگەنامەیگ نیشتمانی، و ئەوەیش چشتیگ فرە سەختە.

 وەقسەی خەلیل زادە، ئەمریکا زوور هاوردیاد ئەرا رەسین وە رێککەفتن فراوانیگ، وە بەشداریکردن لە نویسانن دەستوور، و لە پاڵپشتیکردنی، وتیش: گەردیادە ناو کۆمەڵگەییگ جیاجیا ئەرا زوورهاوردن لە بەشدارکردن گشتی.

 راپۆرتەگە وتیش: رکابەرەیل سیاسی وە درویژایی مانگەیلیگ چگنە ناو دانوسەنین خەسیگ تا بڕەسنە چارەسەرییگ ناوڕاسر کە هیشت دەقیگ تەمادار و نادیار لە خود وەختەگە باێدە دی، و تیکەڵیگ لە پەیمانەیل ئەرا رازیکردن گشتی، لە وەختیگ ناکۆکیەیل فرەیگ هاتنە بان، لەناوەین شیعە و سوننە و کورد، وەتایبەت لەبان فیدراڵی و نەفت و کۆنترۆڵکردن داهاتەیل ناوەین بەغداد و ناوچەیل، و ئاین و یاسا، و ماف کەمینەیل، و ئەو زەویەیلە کە کورد داوایان کەێد.

وتیش: ئەو باوەتەیلە تا رووژ ئمڕوو خاڵەیل ناکۆکی دروس کەن، کە شکست وە فامستن ئەوە فیدڕاڵیە تیەرێد کە دەستوور باسی کەێد.

وتیش: دان وە حکومڕانی خوەیەتی کوردی لە چوارچیوەی دەوڵەت عراق فیدراڵی نریا، و لە ماوەی 20 ساڵ گوزەشتە، ریشەی ململانێی ناوەین دەسەڵاتەیل هەولێر و بەغدا دروس بوی، و بوختی وە دەستوورەو کریا، کە هەر لایەنەیگ توومەتبار ئەوەکە کەێد کە مەرجەیل شکانیە.

 راپۆرتەگە وتیش: لەی دوو دەیەی گوزەشتە، بەشیگ لەو پرسەیلە هاتە دی کە سەختە وەگورەی دەق دەستوور جیوەجی بکریەن، و هەر وەگیرهاتگی مەنن، جویر یاسای فیدراڵی نەفت و گاز، لە وەختیگ پرسەیلیگ ترەک یەکلاوە کریان، وەلێ دویای دانوسەنین دویرودرویژیگ و لەڕی هەماهەنگی.

 وتیش: لە ماوەی دە ساڵ گوزەشتە، شمارەی فرەیگ لە سیاسییەیل عراقی، بەشیگیان ئەرای رەنج دان، دەسکردن وە رەخنەگردن لە دەستوور وەشیوەیگ ئاشکرا، و وەرپرسایەتی فرە لە قەیرانەیل سیاسی و ئابووری لە عراق خستنە مل دەستوور.

وەگورەی راپۆرتەگە، دەستوور باس گرنگی دروسکردن دەسەیگ لە ئەنجومەن نوێنەرەیل کەێد لە دویای ریفراندۆم، ئەرا نووڕین لە راسەوکردن لە دەقەگەی، کە دویای ئەوە رەزامەنی پەرلەمان خوازێد، و ریفراندۆم نیشتمانی، و وەراسیەو ئی دەسە دروس کریا، وەلێ تەمەیلی رچەو کریان، لەوەر ئەو ناکۆکیەیل قویلە.

 راپۆرتەگە وتاریگ هن عەمار حەکیم سەرۆک رەوت حیکمەی نیشتمانی گلەو دا، کە لەی دویاییە وتیە: ئیمە وەگەرد گریەبەسی سیاسی و کۆمەڵایەتی نوویگ وسیمن، کە دووارە خوەنستن دەستوور خوازێد، و ئەوە مسۆگەر بکەێد کە فەرمانەیلی وەگەرد گەشەیل عراق لە ماوەی 20 ساڵ گوزەشتە بگونجێد.

وەلێ ئیجویر پێشنیاریگ پشتگیری لە خاوەن کاروبار بەغدادی عەلی حەمید نەیاشت، کە راپۆرتەگە لە زار ئەو وت: چوین بوود ئەوەگ خوەی گیچەڵەگە دروس کردگە و سوود لەلی گردگە چارەسەر ئەرای پەیا بکەێد؟