کوە تویڕەیی جەهانی؟.. خوەنستنیگ ئوسترالی رەخنە لە گرنگی نەیان وە پرس کورد گرێد

 راپۆرتەگە کە ئاژانس شەفەق نیوز ئەڵگەردانی کردیە، باس ئەوە کەێد کە پەلامارەیل فڕۆکە بێفڕۆکەوانەیل تورکیا کە کورد لە عراق و سوریا کەنە ئامانج، هاووەخت وەرد دەنگدانەوەی بیدەنگی لەلایەن خود وڵاتان و میدیا جەهانییەیل کە پەلە کەن ئەرا کارکردن لە شوینەیل ترەک لە جەهان ، کە رووشنایی خەێدە بان دینامیکییگ سەرلیشیویای، و نیگەرانی، سەرسڕمان لە نەوین تویڕەیی جەهانی.

 کوردستان و فەلەستین

راپۆرتەگە ئویشێد: زیاتر لە سەدەیگە جەهان کەفتیەسە فتراق ئەو وڵاتەیلە کە وەخاتر چارەی خوەینویسین رەنج دەن و وەگەرد یەیش رووشنایی لەبان بڕیگ باوەت کەفتیەسە تیریکی، یەیش پرسیار لە مدوو  ئی نایەکسانییە کەێد، و ئویشێدیش؛ سەرلیشیویاییەگە زیاترەو بوود هەناێ بەراوردکاری ناوەین ئی باوەتە لەناو تاقیکردنەوە هاوشیوەیل تەرەکی لە خود  ناوچە کریەێد.

لەو چوارچیوە راپۆرتەگە ئاشکرا کرد کە لە وەختیگ گرنگییگ فرە وە فەلەستین دریایە، بەڵام ئەو جەنگە کە کەفێدە روی کورد لە کوردستان کە وە گەورەترین بڕ نەتەوەیی بی دەوڵەت لە خوەرھەڵات ناوڕاس باسی کرد، تا رادەی فرەیگ وە دووچەوەکی مەنیە.

وەپەی راپۆرتەگەی ئوسترالیا، ئەزرەتەیل هەرلە کوردستان و فەلەستین، هاوشان وەگەرد گەلیان، لە ماف سەرەتایی چارەنویس گەردن، کە پرەنسیپیگە لە یاسا ناودەوڵەتییەیل هاتیە و ماف گشت گەلان دووپات کەێد کە ئازادانە بڕیار لەبان پێگەی سیاسی خوەیان بیەن و رەسین وە بەرژەوەنییە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییان.

وتیش: "لە وەختیگ ئی پرەنسیپە لەبان کاغەز هاوسەنگ دەکەفێد، بەڵام دژایەتییگ وەرچەو لە بەرژەوەنییەیل ناوەین فەلەستین و کوردستان هەس، کە نەک تەنیا لە رووماڵ میدیایی و بەیاننامە رووژنامەوانیەیل، بەڵکم لە بوار ئەکادیمییش دیارە".

لە راپۆرتەگە دیاری کەێد کە مینەکردنیگ زویوەزی لە ری ئینتەرنێت جیاوازییگ گەورە لە بودجەی توێژینەوە و تەرکیزی ئەکادیمی تەرخان کریای ئەرا پرس فەلەستین وە بەراورد وەگەرد پرس کورد دەرکەفێد، وتیش: لە ماوەی هەفت دەیەی گوزەشتە قەوارەی توێژینەوە و شیکاری و گفتوگۆ زوور لەبان لەسەر فەلەستین فرە زیاتر بویە لە قەوارەی هەر تەقەلایگ ترەک ئەرا چارەنویس لەسەر ئاست جەهانی، وە تایبەت لە دویای دروسکردن ئیسرائیلەو.

 تاکە بڕیار

بیجگە لەوەیش، راپۆرتەگە باس ئەوە کەێد کە نایەکسانییەگە لە ری ئەو بڕیارنامە فرەیلە کە لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتگەیل و ئەنجومەن ماف مرۆڤەو دەرکریانە و باس لە پرس فەلەستین کەن، دیار بویە.

هەمیش وت: وەپیچەوانەی ئەوە و لەباوەت رەوش کوردستان، یەک بڕیارنامه دەرچگ، ئەوەیش بڕیارنامەس ئەنجومەن ئاسایش وە شماره 688 له مانگ نیسان ساڵ 1991، و تەنیا پەیوەندی وە تاکە بەشیگ کوردستان دیرێد، وە تایبەت له باشوور کوردستان له عراق.

وتیش: ئی نایەکسانییە لە بەرژەوەنی ناودەوڵەتی زیاتر دەرکەفێد هەناێ لێکۆڵینەوە لە شمارەی ئەو بڕیارنامەیلە کریەێد کە ئیسرائیل کردنەسە ئامانج، کە لە ساڵ ٢٠١٥ەو ٢٠٠ بڕیارنامە رەد کردیە.

وەگەرد ئەوە، رەوش نالەبار کورد لە ئیران، سوریا و تورکیا تا رادەی فرەیگ ئاگا بویە لە لایەن کۆمەڵگەی ناودەوڵەتییەو.

 لە راپۆرتەگە ئەو چشتە کە لە ساڵی 2005 رویدا هاوردیەسە یاد، هەناێ دویای دەیان ساڵ لە چەوسانن لەلایەن دەوڵەت عراقەو، دەستوور دەگمەن کوردی لە باشوور کوردستان فراوانتر کرد، خوەیوەڕیەوبردن و نوێنەرایەتیی لە چوارچیوەی ئیدارەی حوکمڕانی دەوڵەت وەپی بەخشێد، بەڵام سەرکوتکەر ترەک و وڵاتەیل ناسیۆنالیست، جویر ئیران، سوریا و تورکیا، نەکردن، کە وەردەوامە لە وسانن دانوەپیدان وە کورد، وەگەرد پابەندبوینی وە رێککەفتننامەکانی ماف مرۆڤ.

جینۆساید

راپۆرتەگە باس ئەوەیش کرد کە کارەساتەیل کوردستان قەوارەیگ ئاشکرا کەن کە کەسیگ نیەتوەنێد وە کەم وەپیان بنووڕێد، کە لەدەسدان زیان لەورا فرە زیاترە لەو زیانانە کە لە ئەنجام جەنگ ئیسرائیل و فەلەستین هاتیە، و لە وەختیگ رژیم عراق کوشتن وەکۆمەڵی  زیاتر لە پەنج هەزار هاووڵاتی مەدەنی کورد لە باشوور کوردستان لە ماوەی یەک رووژ لە ١٦ی ئازار ١٩٨٨، وە گازی بکوش کرد.

بیجگە لەوەیش لە راپۆرتەگە دەسنشان ئەوە کریایە کە توومار رژیم ئیران کوشتاری سیستماتیکی دەیشت دادگا و زیادەڕۆیی لە وەکارهاوردن هیز لە دژ کورد لە خوەرهەڵات کوردستان لەخوەی گرێد، لە وەختیگ شمارەی فرەیگ لە زیندانیەیل سیاسی کورد کەفنە وەر سزای لە سێدارەدان، لە وەختیگ پێشێلکارییەیل کورد لە بوار ئابووری، کۆمەڵایەتی و مافەیل کولتوورییش وەرەلا بوینە، کە لەلایەن رژیم شاە دەسوەپی کردیە.

لەباوەت تورکیایش، راپۆرتەگە باس لەوە کەێد کە لە ساڵ 1923ەو تا ماوەی فرەیگ ناسنامەی کورد لە دەستوور رەتکریایە، لە وەختیگ کورد لەژیر دەسەڵات دەوڵەت تورکیا چەنها کۆمەڵکوژی کریایە، کە نزیکە بوودە جینۆساید.

بیجگە لەوەیش راپۆرتەگە باس لەوە کەێد کە سەرکوتکردن لە بوارە جیاجیایلیش دیارە، وەو  پێیە سەرۆک شارەوانییە هەڵوژیاگەیل کورد بە توومەت سیاسی لە کارەیان دویرەو خریان و دەسگیر کریان، هەرلیوا وەرپرسەیل لەلایەن حکومەتەو لە شوینیان دانریان.

وتیش؛ پەرلەمانتارەیل کورد وەبڕەو پارێزبەندی لەلیان زەفت کریا، و سزای زیندانی درویژماوە لەبانیان چەسپیا.

لەباوەت سوریایش، راپۆرتەگە دەسنشان کردیە کە کورد لە خوەرئاوای کوردستان، “رۆژاڤا”، وەرجە جەنگ ناوخوەیی، سەدان هەزار وە تەعریبکردن و بینەتەوەیی کردن تویش بوین.

لە راپۆرتەگە وتییشە کە بیدەنگی نەتەوە یەکگرتگەیل لە وەڵامدان ریوشوینەیل ڕی جویرە، پرسیار گرنگ لەبارەی رۆڵ ئەو وڵاتە لە مقیەتیکردن ماف مرۆڤ و بنەما دیموکراسیەیل نشان دەێد.

راپۆرتەگە لە درویژەی قسەیلی باس ئەوە کرد کە کردەوەیل تورکیا تەنیا لەناو سنوور خوەی نەوین، کە رەسیە عراق و سوریایش، و ناوچەیل "رۆژاڤا"یش داگیر کردیە، پێشێلکاریی وە نیشتەجیبوین و زەوی و موڵک و ماڵ ئەنجامداگە و لە ساڵ 2018ەو ئاڵشتکاری دیمۆگرافیای لەلی کەفتەو.

بیجگە لەوەیش تورکیا چەن جاریگ دەس کردە دەسدرویژی و پەلامار وە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، یەیش بویە مدد کەفتن سەدان قوربانی لە ناو خەڵک سڤیل و لە ناو هیزەیل کورد لە ڕۆژئاوا و باشوور کوردستان، لە سوریا و عراق.

زیاتر وتیش: باشوور کوردستانیش کەفتە وەر پەلامارەیل فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی خوەیکوش و پەلامار مووشەکی کە لەلایەن رژیم ئیرانەو دەسوەپی کرد، کە لایەنە کوردییەیل ئۆپۆزسیۆن کە لەورا جیگیر بوینە کەنە ئامانج.

لە راپۆرتەگە وتیش ئی پێشێلکارییەیلە کە ئاشتی و ئاسایش ناودەوڵەتی شیونن، تەنیا رویوەڕوی کەمترین ئاست ئیدانەکردن ناودەوڵەتی بوینەسەو، و یەیش ئەو پرسیارە پەیا کەێد کە ئایا سەروەری عراق و سوریا وە کەمتر شەرعی لە چەو سەروەری وڵاتەیل ترەک تەماشا کریەێد، وتیش؛ سکاڵایل خوازیاگ وە وەکارهاوردن هیزەیل وە چەک کیمیایی قەیەغەکریای لەلایەن تورکیاوە دژوو هیزە کوردییەیل وەگەرد بی وەڵامدانیگ نیگەرانکەر لەلایەن کۆمەڵگەی ناودەوڵەتی کەفتیەسە روی.

ناتۆ

 لە راپۆرتەگە پرسیار کەێد کە ئایا ئەندامێتی لە ناتۆ مقیتەتیکردن دیاریکریای دەێد ئەرا پێشێلکردن یاسا ناودەوڵەتییەیل وەبی دەرئەنجام.

 راپۆرتەگە نووڕیدیش کە "گشت قوربانییگ مەدەنی بایەسە شایستەی مانشێتیگ بوود لە میدیایل جەهانیی، وەگەرد ئەوەیش فرەجار ئی جویرە رویداوەیلە لە رادار فتراقەیل دەرباز بوون".

 لە کۆتایی راپۆرتەگە هاتیە کە نایەکسانی لە سەرنج ناودەوڵەتی هەناێ بەراورد کریەێد وە رەوش ناوەین ئیسرائیل و فەلەستین، بڕیگ ترەک زاقەو بوود،  ئیجا پرسیار ئەوە کرد، “چە جەنگ ئیسرائیل و فەلەستین جیاوە کەێد و بەرزی کەێدەو تا بوودە باوەتیگ دیار جەهانی، لە وەختیگ رەوش نالەبار کورد و دابەشبوین کوردستان لە ناوبەین ئەو چوار وڵاتە تاڕادەیگ نا ئەشکراس؟”.

 نويسين چارەنویس 

دوای ئەوە کە راپۆرتەگە زوور هاوردە بان گرنگی وەهویرهاوردن کرد کە گشت گەلیگ ماف چارەی خوەنویسینی دیرێد، وتیش؛ میدیا و ئەکادیمیا ئەرکیگ بنەڕەتی دیرن لە داڕشتن وتن و ئاشکرا کردن، و ئاگاداری کاریگەرییان لەبان ئەو خەباتەیلە هەس کە دانپیدانان وەدەس تیەرێد و ئەوانە کە لەناوی میننە سایەیل، و کە مۆدێل کوردستان وە یەکیگ لەی نموونەیلە دانریەێد، لە ناوەین ئەو باوەتەیل، لەوانە پاپوای خوەرئاوا، بەلوچستان، ڕۆهینگیا لە میانمار، ئویغورەکان لە شینجیانگی چین، و گروپە رەسەنە جیاوازەیل یا کەمینە ئایینییەیل لە وڵاتەیلیگ جویر هیندستان، پاکستان و ئەندەنوسیا و ئەمریکای باشوور.

 لەلاییگ ترەک، راپۆرتەگە خەفەت خوەی نشان دەێد  کە کورد هویچ پێگەیگ لە یاسا ناودەوڵەتییەیل جویر دادگای ناودەوڵەتی نەیرێد و وتیش ئەگەر یەکێتی ئەوروپا و نەتەوە یەکگرتگەیل و ئەکادیمیا و میدیا جەهانیەیل پشتگیریکردن ماف چارەنویس خوەیان بکەن هەکاتی فەلەستین، نەبایەس  هویچ ئاستەنگییگ لەوەردەم جیوەجیکردن رێبازیگ هاوشیوە ئەرا کوردستان بوود، لە دڵنیابوین لەوە کە دابەشکردن هاوسەنگ و یەکسانانەی سەرنج و پشتیوانی لە گشت خەباتەیل نویسین چارەنویس، و قایمکردن نەزم جەهانی تا دادپەروەرانە و گشتگیر بوود.