مارەبڕین دەیشت دادگا لەعراق... ماف گومابوی ژن و مناڵەیل

ئەو گەنج و ژنەیلە پەیوەندیی دەرەکی دیرن و نیەخوازن خیزانەیلیان بزانن، پەنا وە ئاخونیگ بەن تا مارەیان بووڕێد، و ئی  هاوسەرگیریە وە نهێنی هیلنەو، خود  چشتیش ئەرا دویەم ژن تا پیاوەگە ئاشکرای نەکەێد و نەکەفێدە گیچەڵ.

 شارەزای یاسایی، عەلی تمیمی، ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشێد: لە یاسای بار کەسی شمارە ١٨٨ ساڵ ١٩٩٥، لە چوارچیوەی مادەیل (سێ - یانزە) لە بەش یەکەمی یاساگە باس لە بڕگەیل هاوسەرگیری کریاس، کە ماف هاوسەرگیری مسۆگەر گەێد و هویچ چشتیگ لەناوی نییە کە پیچەوانەی فەرمان شەریعەت بوود، بەڵک زیاتر زوور لەبات ماف هاوسەرگیری هەردوگ هاوسەرەگە کریاس.

گشت مافەیل هاوسەرگیری لە چوارچیوەی شەریعەت و یاسا زیان وە ژن نیەڕەسنن، بەڵکم بەڵگەن لەبان مافەیل کۆمەڵگا وە گشتی و ژنەیل وەتایبەتی، لە باوەت هاوسەرگیری لە دەیشت دادگا، واتە لەوەردەم پیاییگ ئایینی، ئی هاوسەرگیرییە - وە قسەی تمیمی - مافەیلی لەدەس دەێد ، بەڵام وەگەرد یەیش فرەیگ لە ژنەیل لە سەرەتاوە وە کەم نووڕنەی و کردنەی شیوەیگ سروشتی، یەیش بویە مدوو ئەوە کە بوونە قوربانی ئی هاوسەرگیرییە.

 "سێ چەپاڵە"

تمیمی باس چیرووک یەکیگ لەو ژنەیلە کەێد کە لەناوی هاوسەرگیری لە دەیشت دادگا بویە، کە چیرووک (ح.ع.)ە، کە باس کاریگەرییەیل دویاخستن هاوسەرگیرییەگەی لە دادگا کردگە و ئویشێد: هەنای مارە بڕیم، تەمەنم لە ١٥ ساڵ زیاتر نەوی، و دادگا - لەو وەختە - ری نەیا دویەتیگ لەی تەمەنە لە دادگا مارەی بووڕێد،  تەنیا دویای ئەوەگ رەسێدە تەمەن یاسایی (١٨ ساڵ).

 ئەراوە من تەنیا وە گرێبەسی مەڵا مارە بڕیم، دویای ساڵیگ لە شویکردنم، مناڵیگ هاوردم، و من و شویەگەم وەپیمان نەکریا بڕوانامەی لەداڵگبوین ئەرا مناڵەگە دەربکەیمن، چوینکە هیمان لەناو رەگەزنامە وە دویەت ئازەو مەنمە.

 بەڵام چەپاڵەی دویەم کەفتە سەرم، ئەویش لەدەسدان شویەگەم بوی، کوڕەگوم لەو وەختە تەمەنی ٣ ساڵ بوی، تا ماوەی ٣ ساڵ دەس کردم وە مینەی شویەگەم  وە سەردانکردن فەرمانگە و لایەنە پەیوەندیدارەیل، بەڵام بیخود بوی، تەقەلا دام  مردن شویەگەم بچەسپنم تا قەرەبوو ئەو زیانەیلە وەربگرم کە لە ئەنجام نەمانی تویشیان هاتم، بەڵام یاساگە دادپەروەری وەرد مناڵ نەکرد.

جویر ئەوەگ لە یاسا هاتگە کە کەسی بیسەروشوین بایەسە تا ماوەی ٤ ساڵ زیاتر بوود تا مردنی بچەسپێد، و کوڕەگەم تەمەنی رەسیە ٦ ساڵ کە تەمەن یاساییە ئەرا توومارکردنی لە مەکتەو، لە وەختیگ کە بار دارایی من هەر وەردەوام خراوتر بوود، و گشت یاتە لە وەختیگ کە من هیمان لەناو ناسنامەی بار کەسی هیمان دویەت بوبم و کوڕەگەم بڕوانامەی لەداڵگبوین نەیرێد.

ئیجا بڕیار دام کاریگ ئەرا خوەم پەیا بکەم دویای ئەوەگ لە دونیا بیزار بویم وە پاککردن ماڵەیل وە مووچەیگ کەم، ئیجا چەپاڵەی سێیەم هات، ئەوە بوی کە باوان شویەگەم مردن کوڕەگەیان (هاوسەرە بیسەروشوینەگەم) چەسپانن لەوەر ئەوە کە ٤ ساڵ لەبان نەمانی رەد بویە، وە پرسە یاساییەیل ئەرای ئەنجامدان وەبی ئەوەگ ناو من یا ناو کوڕەگەم بارن، و ئەوەیش لەوەر ئەوە کە من وە شیوەیگ یاسایی شوی نەکردمە تا ماف من و ماف کوڕەگەم بچسپنم.

شارەزای یاسایی، عەلی تەمیمی، لەبان ئی چیرووکە کە باسی کەێد ئویشێدیش “ئەوەگ ئی ژنە و فرەیگ لە ژنەیل وەسەریان تیەێد، چوودەو ئەرا مدووەیل جویراجویر و لەلیان کەلتور کۆمەڵگا، ئەو کاریگەرییە یاساییە بەدەیلە کە دیرێد ، و سەختی چەسپانن ماف خوەی و مناڵەیلی، وە پێچەوانەی ئەوە کە ئەگەر هاوسەرگیرییەگە لە دادگا توومار کریاوێد”.

 گرێبەسی یاسایی

 لای خوەییش شارەزای یاسایی، ئەحمەد ئەلعەبادی ئویشێد؛ "گرێبەسی هاوسەرگیری دەرەکی لەبان دوو بەش بەشەو کریاس، یەکەمیان: گرێبەسی سەرەتایی لە وەخت دەزویرانی، باوە لە وەخت دەزویرانی پیاویگ ئایینی باێد و زارەکی یا گرێبەسی مارەیان بووڕێد، و ڕی گرێبەسە لە ناوەیل هاوسەرەیل بوودە (گرێبەسی شەرعی)، ئیجا گرێبەسەگە توومار کریەێد، و یەیش شیوەیگ دەگمەنە، کە هەردوگ دەزویران چنە دادگا و گرێبەسیگ یاسایی لە دادگای بار کەسی ئەنجام دەن. ”

 عەبادی ئەرا ئاژانسی شەفەق نیوز ئاشکرا کەێد کە “لە ڕوانگەی یاساییەو هویچ گیچەڵیگ لەی گرێبەسە نییە، چوینکە وە داب و نەریتی وەپی ئویشن  (گرێبەسی شەرعی)، ئامانجیشی ئەوەس پەیوەندی ناوەین پیاو و ژن بوودە چشتیگ شەرعی، ئیجا چنە دادگای بار کەسی ئەرا ئەنجامدان گرێبەسی هاوسەرگیری ".

 لەلاییگ ترەک، “بڕگەی پەنجەم مادەی 10ی یاسای بار کەسی، سزای زیندانیکردن کە لە 6 مانگ کەمتر نییە یا غەرامەکردن لەبان کەسیگ دیاری کەێد کە گرێبەسیگ لە دەیشت دادگا (گرێبەسی مەڵا) ئەنجام بەێد، دادگایش پابەندە وە پەسەنکردن گرێبەسیەگە، و سزای شویەگە دەێد”.

وتیش: حاڵەت تریش هەس، کە  مناڵ ئەرایان بوود ئیجا جیاوە بوون، و گشت ئەوانە لە دەیشت دادگا، واتە وە بەڵگەنامەیگ شەرعی (لەلای مەڵا) و لەیرا ژنەگە گرێبەسی هاوسەرگیری و جیاوەبوین توومار کەێد تا بتوەنێد مناڵەیل توومار بکەێد.”

وتیش: “ ئیرنگە فرە لە مناڵەیل نیتوەنن بچنە مەکتەو چوینکە ناسنامەی بار کەسی نەیرن کە دەرنێچوود تا گرێبەسی هاوسەرگیری دەرەکی پەسەن نەکریەێد، تا بتوەنن وەڕێوەبەرایەتی رەگەزنامە ئاگادار بکەن کە فڵان کەس ژن فڵانە و فڵان مناڵ کوڕ فڵان و فڵانە کەسە”.

لە قسەیل عەبادی وتیش: فرە لە پیاوەیل پەنا وە ئەنجامدان گرێبەسی هاوسەرگیری ئەرا ژن دویەم بەن وەبی ئەوەگ ئی هاوسەرگیرییە ئاشکرا بکەن، کە روی وەرەو گرێبەسی دەرەکی کەن، کە ئەوەیش گرێبەسی هاوسەرگیرییە کە  لەلایەن پیاییگ ئایینیە، و یەیش پەنا ئەرای بەن تا ژنە یەکەمەگەی و خیزانەگەی نەزانن” ئەراوە ئی مارەبڕینە ژیروەژیرە و فرەیان لە دادگا کۆتایی تیەێد، وەتایبەتی هەناێ ناکۆکی کەفێدە ناوەین ژن دویەم و شویەگەی کە چن ئەرا پەسەنکردن هاوسەرگیرییەگە و ئەگەر جیابوینەوەیش بوی، پەسەن کریەێد و نەفەقە دەرچوود ئەگەر مناڵ داشتوون”.

 ئەو پسپۆڕ یاساییە مدووی ئەرا ئەو شمارەی فرە لە  مارەبڕین لە دەیشت دادگا گلەو دەێد، یا  خوازین دویەم ژن لەلای پیاوەگە، یا ئەوە کە بڕیگ لە ژنەیل خوازن ئیجویرە  هاوسەرگیرییە بکەن، هاتێ تا وە باوانیان نەویشن، ئەراوە گرێبەسی هاوسەرگیری لەلای مەڵا ئەنجام دەن و بوودە مارەی شەرعی و وە نهێنی مینێد.

 عەبادی دووپات کەێد کە  “فرە جار هەس کە لەناو خوەنەوارەیل زانکۆ یا فەرمانگەیل بوود، هەمیش لە ناو کوڕ و دویەتەیل کە پەیوەندی دەرەکی دیرن، و نیەخوازن باوانیان بزانن، ئەراوە لەلای پیاو ئایینی مارە بڕن، و هاوسەرگیرییەگە وە نهێنی مینێد، و تووماریان نیەکەن تا رسوا نەکریەن، بەڵام ئی هاوسەرگیرییە سزایگ یاسایی ها شوینی”.

وتیش: "سزاگە بایەسە لەبان هەردوگ لایەن بوود و تەنیا لەبان شویەگە سنوردار نەوود، ژن توانای یاسایی تەواویگ دیرێد کە ڕەزامەنی لەبان گرێبەسی هاوسەرگیری دەرەکی بکەێد وەبی ئەوەگ پەسەنی بکەێد یا وەبی ئامادەبوین لەوەردەم دادوەر بار کەسی، و وەرپرسیار بوود، ئەراوە بایەسە سزاگە لەبان ژن و شوییش بچەسپێد”.

هاوسەرگیری ژنیگ وەبی باوان

لەلای خوەییش ئەو پیاوە ئایینییە، ئەحمەد ئەلحوسێنی، ئاشکرا کەێد کە “سەید و مەڵایل مارەی ژنیگ نیەوڕن مەگەر وە ئاگاداری باوانیان (باوگی یا باپیرەی لە باوگی)، وە ئەگەر باوگ و باپیرەی مردوین و ژنەگە دانا بوود، ئەوە ئەو خاوەن سڵای خوەیە و هویچ پاسەوانییگ وەبان سەری نییە، ئەراوە یاسا ری وەپی دەێد بەڵام وە لەوەرچەوگردن داب و نەریت.'' 

حوسێنی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وتیش: بایەسە ئەوە ئاشکرا بکریەێد کە کەسوکار ئەو ژن و پیاوە کە ئامادەی ئی گرێبەسە بوون ئاشکرای بکەن، پیاو ئایینی ماف ئەوە نەیرێد مارەی ژن و پیاویگ بوورێد تەنیا لەوەر ئەوە کە خوازن مارە بووڕن."

لەباوەت گرنگی بەڵگەنامەی هاوسەرگیری ئەرا چەسپانن ماف ژنەیل، حوسێنی ئاشکرا کەێد کە “شێخەيل وەقف سوننە بەڵگەنامەیگ لەو شیوە دەن، بەڵام  حەوزە سەروە وەقف شیعە نییە، ئەراوە بەڵگەنامەیگ لەی باوەتە  نەیرن”.

 لە کۆتایی قسەیلی حوسێنی باس ئەوە کەێد کە “مارەبڕین لەلای مەزهەو ئەهل بەیت شایەت نیەخوازێد، بەڵکم لە تەڵاق خوازێد”.

یاسا مقیەتی مافەیل کەێد 

 لای خوەییش توێژەر کۆمەڵایەتی، شەهلا حافز، دووپات کەێد کە "هاوسەرگیری لە دەیشت دادگا گیچەڵ فرەیگ ئەرا ژنەیل دروستد کەێد، کە هاتێ مافەیلیان لەدەس بچوود، و هاتێ ڕێکارەیل دادگا چەن ساڵیگ وەپی بچوود".

 لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز شەهلا خان دووپات لە گرنگی هاوسەرگیری لە چوارچیوەی دادگا کەێد "کە یاسا مقیەتی مافەیل کەێد"، و نەبایەس ژنەیل رازی وە هاوسەرگیرییگ لەو جویرە بوون وەبی ئەوە لە دادگا ئاشکرا بوود و بڕوانامە بیاشتوون.