سەردەمیگ نوو یا وەهاریگ درووکانی.. نزیکەوبوین عراق و تورکیا و سەختیەیل جوگرافی

ماڵپەڕەگە لە راپۆرتیگ کە ئاژانس شەفەق نیوز ئەڵگەردانی کرد باس ئەوە کرد کە عراق وە پەنجەم دەوڵەمەندترین وڵات جەهان دانریەێد لە روی سەرچەوە نەفتییەیل، کە نزیکەی 10% یەدەگ جەهانی دیرێد، و نزیکەی 5% بەرهەم نەفت جەهانیش، کە بوودە بازیکەریگ سەرەکی لە بازاڕ وزەی جەهانی، بیجگە لەوە 2% یەدەگ غاز جەهانی دیرێد.

 تورکیا و سەرچەوەیل وزە

وەگەرد یەیش، لە راپۆرتەگە هاتگە، عراق وە یەکیگ لە ئابوورییەیل جەهان دانریەێد کە خاوەن فرەترین وابەسەی نەفتە، کە داهاتەیلی 85% بودجەی دەوڵەتە و نزیکەی نیەەی بەرهەم گشتیی ناوخوەی عراق، وەگەرد گشت ئی سامان نەفتییە، رەنج دەێد ئەرا پەیاکردن کار ئەرا دانیشتگەیلی کە شمارەیان رەسێدە ٤٠ ملیۆن کەس، کە نزیکەی ٦٠%یان تەمەنیان لە خوار ٢٥ ساڵە.

 راپۆرتەگە هەمیش وت: تورکیا جویر بەخت هاوسای باشووری خوەرهەڵاتی نەیرێد  لە روی سەرچەوەیل وزە، و هەرچەن تورکیا لە رز 20 گەورەترین ئابووری جەهان مەنیە، کە شمارەی دانیشتگەیلی 85 ملیۆن کەسە، بەڵام سنوورداری سەرچەوەیل وزە  ریکرییگ گەورە خەێدە وەردەم وەردەوامی کەشەسەنین ئابووریی.

 دیاری کرد کە “چشتیگ سروشتیتر ئەرا ئی دوو وڵاتە نییە کە لە تاوڕاس سەدەی حەڤدەهەمەو تا کۆتایی جەنگ جەهانی یەکەم لەبان زەوییە عوسمانییەیل وەیەکەو بوینە و نزیکەی 100 ساڵە هاوسان، خۆی ئەوەگ گردەو بووم و پڕۆژەی هاوبەش دروس بکەن کە ری وەپییان بەێد ئەرا هاوبەشکردن سەرچەوە و توانایان.”

بەڵام راپۆرتەگە یە وە مەحاڵ زانست، لەوەر رووشنایی جوگرافیای خوەرهەڵات ناوڕاس، پرۆژە بازرگانییەیل وەبی لەوەرچەوگردن ڕەهەند ئەمنی،  پیشهاتەیل ئی دواییەی ناوەین عراق و تورکیا نشانەن ئەرا پرۆسەیگ کە لەناوی هەردوگ ڕەهەندەگە وەیەکەو کار لەبانیان کریەێد.

 یاداشتنامەی "میژوویی".

 لە راپۆرتەگە باس لەو دانوسەنینە کریا کە هەفتەی گوزەشە لە ئەنقەرە وەڕیەو چگ، کە وە سەرۆکایەتی هاکان فیدان وەزیر دەرەوەی تورکیا و فوئاد حسێن وەزیر دەرەوەی عراق بوی، کە ڕەهەندە ئەمنییەیل لەخوەی گرد، لە ری “یاداشتنامەی لەیەکفامسنن هاریکاری سەربازی و ئەمنی و نواگیریکردن تیرۆر”. یاداشتیگ کە وە “میژوویی” باسی کریا، و دامەزراننن ناوەندەیل ئاسایش هاوبەش لە خاک عراق و تەقەلا ئەرا نواگیریکردن تیرۆر وە تایبەت دژوە پەکەکە.

راپۆرتەگە لە درویژەی قسەیلی وتیش: لە وەختیگ دانوسەنین  ئەمنی وەردەوامە، کار لەبان پرۆژەی "ری گەشەپیدان"یش ئەنجام دریەێد، کە ئامانجی بەسانن بەندەر فاوە کە یەکیگە لە گەورەترین پڕۆژەیل ژیرخانی میژووی عراق وە تورکیاو، لە ریەیل خێرا و کڕ ئاسن، و هاوردن و بردن کاڵا لە وڵاتەیل کەنداو و ئاسیا وەرەو ئەوروپا پڕۆژەگە رییگ سەرەکی وە 1200 کیلۆمەتر هاناوی.

 راپۆرتەگە وتیش: مەزەنە کریەێد ئەو پرۆژە کە لە خود ئەو وەختە خوازیاگە ئەرا هاوردەن و بردن کەلوپەل لە ناوەین بەندەر شەنگەهای چین و بەندەر ڕۆتەردام هۆڵەندا لە 33 رووژ ئەرا 15 رووژ کەمەو بکەێد ئەرا دروسکردن رییگ جیگر لە کەناڵ سوێس.

وتیش: پڕۆژەگە ێشکەفتن وەدەس هاورد وە سەردانەگەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆمار تورکیا ئەرا بەغدا لە مانگ نیسان گوزەشتە، کە لەناوی یاداشتیک لەیەکفامسنن لە ناوەین عراق، تورکیا، قەتەر و ئیمارات واژوو کریا.

 لە راپۆرتەگە باس لە ئومید گەورە ئەرا ئی پڕۆژە کرد، کە حکومەت عراق ئەوە زانێد کە بیجگە لە هاوردن و بردن نەفت و گاز، ئی ریە وەشیوەیگ وەرچەو خەرج هامشوو بازرگانی ناوەین باشوور خوەرهەڵات ئاسیا و وەتایبەت چین و ئەوروپا کەمەو کەێد، یەیش بوودە مدوو دروسکردن دەرفەت ئابووری.

 راپۆرتەگە لە درویژەی قسەیلی وتیش:  بەغدا ئەو بڕوا دیرێد کە ئی پڕۆژ توەنێد خاڵە لاوازەیل ژیرخانی عراقیش چارەسەر بکەێد، تەقەلا دەێد هاوکارییەیلی وەرد تورکیا فراوانتر بکەێد، وتیش: وازکردن کڕ کارەبا لە ناوەین عراق و تورکیا لە مانگ تەمموز گوزەشتە، نموونەس ئەرا ئی هاوبەشییە.

 راپۆرتەگە وتیش: ئی کڕ نووە ڕەنگدانەوەی ئاڵشتبوین داینامیکی جیۆپۆلەتیکییە لە ناوچەگە، چوینکە بەغدا زیاتر روی لە تورکیا کەێد لە خود وەختەگە تەقەلا دەێد پشتبەسینی وە کارەبای ئیران کەمەو  بکەێد.

 پەکەکە 

 وەخود شیوە، لە راپۆرتەگە هاتیە کە بڕیارەگەی بەغدا ئەرا خستن پەکەکە وەناو لیست قەیەغەکریاگ لەبان داوای تورکیا و قەیەغەکردنی چالاکییەیل سێ لایەن سەروە ئەو پارتە  توەنێد لە خود چوارچیوە تەماشا بکریەێد، و دیارە  حکومەت بەغدا  رازی وەیە بویە ئەرا تەواوکردن ئی پڕۆژە، کە فرە گرنگە باکوور عراق لە پەکەکە پاکەو بوود.

دویای باسکردن لە بڕیار داواکردن ڤیزا لە هاوڵاتیەیل ێراقی کە تەمەنیان لە خوار 15 ساڵ و بان 50 ساڵە، ڕاپۆرتە ئەوروپییەگە باس ئەوە کرد کە وە نووڕین گشت ئەو باوەتەیلە، هاتێ  سەردەمیگ نوو لە ناوەین عراق و تورکیا دەسوەپی کردگە.

 وتيش: "دويای چەن ساڵيگ ناکۆکی لەبان سەرچەوەیل ئاو، نەفت، و پەکەکە، ئایا سەردەمیگ نوو لە ناوەین ئی دوو هاوسا دەسوەپی کەێد؟ یا وەهاریگ درووکانی نووە لە خوەرهەڵات ناوڕاس؟، تەنانەت گەورەترین پڕۆژەگانیش توەنن وە دەسناین دوگمەیگ بڕمیەن؟".

 ری گەشەپیدان

 راپۆرتەگە هوشداری دا لەوە کە نەبایەس بویشن پرۆژەی "ری گەشەپیدان" وە ئاسانی تیەێدە دی، چوینکە کەفێدە روی کێبڕکێی تون لەلایەن چەن دەستپێشخەریگ جیۆپۆلەتیکی و جیۆئابووری، لەوانە "دەستپێشخەری پشتین و ری" چین و "هیندستان - خوەرهەڵات ناوڕاس - ئەوروپا، ری ئابووری (IMEC) کە لەلایەن ئەمریکاو پشتگیری کریەێد، ببجگە لە پلانەیل ئیران ئەرا ئاڵشتکردن بەندەرەیلی ئەرا خاڵ ناوەندی ئەرا بازرگانی ناوەین خوەرهەڵات ئاسیا، خوەرهەڵات ناوڕاس، ئەفریقا و ئەوروپا.

راپۆرتەگە ئویشێد "دویر نییە ئی رکابەرەیلە لەیەکلا بوسیەن تا ری بیەن پڕۆژەی ری گەشەپیدان وەبی ناڕەزایەتی بڕەسێدە ئەنجام".

 لە وەختیگ عراق شوینیگ سەرەکی لە پلانەیل ریوبان چین نەیرێد، کە ئەو ریە پەکین پێشنیاری کردگە وە ئاسیای ناوڕاس و تورکیاو رەد بوود نەک عراق، لە راپۆرتەگە باس ئەوە کرد کە کار سەرەکی  ئەنقەرە ئەوەسە کە رییگ گەورەی راستەوخۆ ناوەین چین و ئەوروپا بوود، و لەبان ئەوە، هاتێ تورکیا وەیجویرە بنووڕێد کە "ری گەشەپیدان" دەرفەتێگە ئەرا بەرزکردن بازرگانی وەرد کەنداو و خوەرهەڵات ناوڕاس نەک وەرد ئاسیا، و هاتێ وەرد عراق لەی باوەتە جیاوازییگ باێدە دی.

 لە راپۆرتەگە ئاشکرا کەێد کە ئەگەر ئەوە کە پرۆژەی "ری گەشەپیدان" سیاسەت ئیران لە خوەرهەڵات ناوڕاس و کاریگەرییە ناوچەییەگەی وەشیوەیگ لاواز بکەێد، بیجگە لە کاریگەری بەدی لەبان بازرگانی وەرد وڵاتەیل خەلیج، رەوشەگە زیاتر ئاڵووزتر کەێد.

لە کۆتایی راپۆرتەگە هاتیە کە هویرکردن وە بەرزکردن پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییە نوویل ناوەین وڵاتەیل و تەنانەت کیشوەرەیلییش لەی ساڵەیل دواییە زبری فرەیگ دروس کردگە، کە هویر وەیەکەوژیان ئاشتیانە لە جەهانیگ کە وە ریوبان وەیەکەو بەسیاس، چشت ئەڵاجەوییگ نشان دەێد، بەڵام نەبایەس ئەوە لەهویر بوەیمن کە لەوەر رووشنایی خوەرهەڵات ناوڕاس  کە دوژمنایەتییەیل لە وەختیگ هەرگیز کۆتاییان نیەتێد، بەڵام ئی جویرە پڕۆژەیلە ئەگەری زیایکردن کێبڕکێ و جەنگ و دەرخستن گرژییەیل ژیروەژیر بەرزەو کەن، نەک بەرزکردن خوەشگوزەرانی کۆمەڵگایل.

 لە کۆتایی راپۆرتەگە وتیش: لە وەر رووشنایی ڕی “جوگرافیای پڕ لە جەنگ و ململانێ و تونەڕەوی و تیرۆر و لەو شوینەیلە کە وڵاتە گەپەیل لەپسا جەنگ جیۆپۆلەتیکی کەن، هاتێ وەیەکەوژیان ئاشتیانە ئەرا گشتی نەخوازیاوێد”.

 ئەڵگەردان ئاژانس شەفەق نیوز