"ئەتڵەسی": عراق کەفتیەسە قەیران مان و نەمان و بایەسە روی وەرەو کشتوکاڵی نووەوبوی بکەێد

شەفەق نيوز- هەڵگەردان تایبەت 

ئەنجومەن ئەتڵەسی،  هووشداریدا لەوە کە عراق کەفتیەسە رخباری ژینگەیی، ساڵانە زەوییە کشتوکاڵییەیل کەمەو بوون و دانیشتگەیل وەرەو شارەیل چن، لە وەختیگ بەرزەوبوین پلەی گەرمی و بەدی بیاوانی و کەمی ئاو زیایەو بوود، پەیمانگاگە دووپات  لەوە کرد کە ئی سەختیەیلە نەک هەر هەڕەشە لە میراتی کشتوکاڵی وڵات کەن بەڵکم ئاسایش نەتەوەیی وڵاتەگەیش، داوای پەسەنکردن پراکتیکەیل کشتوکاڵی دووارە دروسکەر و چاکسازی لە سیاسەت کشتوکاڵی کرد جویر بژاردەیگ ستراتیژی ئەرا رزگارکردن کەرتەگە و دەسەوەرکردن وەردەوامیی وڵاتەگە کرد.

پەیمانگاگە لە ڕاپۆرتەگە کە ئاژانس شەفەق نیوز هەڵگەردانی کرد وت: "زەوی کشتوکاڵی عراق ساڵانە بویچگەو بوود، یەیش دانیشتگەیل ئاوایەیل وەرەو  ناو شارە قەرەباڵغەیل بەێد، لە وەختیگ پراکتیزە کشتوکاڵییە تەقلیدییەیل قەیرانەگە و تونییەگەی زیاترەو کەن. ئەراوە عراق گورجکردن پراکتیکەیل کشتوکاڵی نووەوبوی خوازێد و چاکسازی لە جیوەجیکردن سیاسەت کشتوکاڵی".

لە ڕاپۆرتەگە ئاشکرا کرد کە "پلەی گەرمی لە 50 پلەی سەدی رەد بوود، و بیاوانبوین ساڵانە 400 هەزار دۆنم زەوی لەناو بەێد، عراقیش لە رەوش ژینگەیی گرنگە، چوینکە ئاڵشتبوین کەشوهەوا و خراوبوبن زەوی و کەمی ئاو نەک تەنیا ئەرا میراتیە کشتوکاڵییەگەی، بەڵکم ئاسایش نیشتمانییش رخداری دیرێد".

دووپاتیش کرد کە "شیوازیگ کشتوکاڵی سەرهەڵدەێد کە ریشەی میژوویی دیرێد وە ناو کشتوکاڵی دووارە دروسکردن، کە وەشیوەیگ داهێنەرانە وەگەرد رەوش نوو گونجێد، توەنێد وە چارەسەریگ ئەرا عراق بیریەێدە قەڵەم. 

لێکۆڵینەوەیل نشان کەن کە ئی رێبازە توەنێد بەرهەمهاوردن بووسانەیل وەڕیژەی زیاتر لە ٧٠% زیای بکەێد و لە خود وەختەگە خەرج وزە وەڕیژەی ٤٥% کەمەو بکەێد، وەی شیوە حکومەت عراق کە ئیرنگە ٥٠% قڕکەر و خەرج ماددە کیمیاییەیل، توەنێد بریگ وەرچەو لەو پویلە بخەێدە پشتدەس، وە کەمکردن خەرجییەیل ئەرا دەسمیەتیدان قڕکەر کیمیایی و پەیین.”

راپۆرتەگە رووشنایی خستە بان "قەیران مان و نەمان لەڕوی جفتیارەیل عراقی و دەرچگن وەبڕەو لە ئاوای  وەرەو شار"، ئاشکرا کرد کە "جیوەجیکردن شیواز کشتوکاڵی مۆدێرن و وەردەوام توەنێد خەڵک ئاوایەیل دووارە بارێدەو و زوور لەبان شارەیل کەمەو بکەێد، کە رییگ ئەرا نووەوبوین کشتوکاڵ و ئارامی کۆمەڵایەتی سازێد".

وتیش: "ئامانج تەنیا دابینکردن چارەسەریگ نییە ئەرا ئاستەنگە کشتوکاڵییەیل، بەڵکم دووارە خەیاڵکردن رێباز کشتوکاڵیشە لە عراق، کە ئاڵشتکارییگ  چوینایەتیە ئەرا وڵات و جفتیارەیل، وە پشتبەسین وە توێژینەوەی کەیس ناودەوڵەتی سەرکەفتگ و شارەزایی ناوخۆیی.

راپۆرتەگە داوای "جیوەجیکردن کاریگ سێ لایەنە کرد: پراکتیزە کشتوکاڵییە ئامانجدارەیل کە خاسەوکردن ژینگە و بەرهەمهاوردن وەردەوام هانە نوایان؛ چاکسازی سیاسەت گرنگ ئەرا کشتوکاڵی وەردەوام و پشتگیریکردن لە جفتیارەیل کە دووارە بانە ناو کشتوکاڵی؛ سێیەم، هاوکاری ناودەوڵەتی ئەرا وەکارهاوردن شارەزایی جیهانی، تەکنەلۆژیا و دارایی ئەرا وەرگردن فراوانی کشتوکاڵی و دووارە دروسکردنی."

باس ئەوەیش کرد کە وە "نەوین میکانیزم سیستماتیکی ئەرا گردەوکردن و چەودیاریکردن زانیاری، هەماهەنگی پارچەپارچەیی ناوەین دەسەڵاتە نیشتمانی و ناوخۆییەیل، و پڕۆژە ژینگەییەیل ئیسە کە وە زوور کارکەن وەبی تیکەڵکردن وەرد ستراتیژییە نیشتمانییە فراوانەیل ئەرا وەڕێوەبردن کشتوکاڵی و ئاو". وتیش: "ئیرنگە جفتیارەیل ٢٠٠ دۆلار ئەرا قڕکەر خەرج کەن ئەرا هەر هیکتاریگ زەوی و بەرنامەیل دەسمیەتی حکومەت فرەجار نیمەی ئی بڕە پویلە گرێدەو"، بەڵام هەمیش باس شکست سیاسەتەیل حکومەت کرد لە جیاکردن ناوەین ماددە کیمیایی و ئۆرگانییەیل.

راپۆرتەگە پێشنیار کرد، لەڕوی ریکارەیل کوڵماوە "دامەزرانن داتابەیسییگ دیجیتاڵی ناوەندی لەناو وەزارەت ژینگە ئەرا وەدویاچگن ئەنجام پڕۆژەیل، خاسترکردن کوالیتی خاک، و پراکتیکەیل وەکارهاوردن ئاو؛ دروسکردن هیزیگ ئەرک لە ناوەین وەزارەتەیل ژینگە، سەرچەوەیل ئاو، و کشتوکاڵ ئەرا رێکخستن رەزامەنی پڕۆژەیل و تەرخانکردن سەرچەوەیل؛ پەرەپیدان مۆدیولەیل راهێنان پراکتیکی ئەرا جفتیارەیل، گرنگیدان وە رەفتارکردن وەرد ئاو." تەکنیکەیل ئاویاری و شیوازەیل نەختەوکردن خاک؛ و جیوەجیکردن ئەو بەرنامەیلە کە گاڵداینیگ دارایی دیرن ئەو جفتیارەیلە کە شیوازەیل کشتوکاڵی وەردەوام جیوەجی کەن."

وتیش: "لەباوەت ریکارەیل مامناوەندی (دوو تا پەنج ساڵ)، بایەسە پڕۆژە تاقیکارییە سەرکەفتگەیل فراوانبکریەن تا بڕەسنە ناوچە نووەیل، و گرنگی وەو ناوچەیلە بیریەێد کە فرەترین کاریگەری هابانیان لەوەر بیاوانبوین؛ بایەسە چاکسازییەیل سیاسەت جیوەجیکردن بوود، جویر بەرنامەی بڕوانامەدان ئەرا پراکتیزە کشتوکاڵییە دووارە دروسکریاگەیل، گریەداین جیوەجیکردن ئی پراکتیزەیلە وە دەسڕەسانن وە پیشکەشکارییگ پاڵپشتی کشتوکاڵی حکومەت؛ و سەنتەر هاوبەشکردن زانیاری ناوچەیی لەو شوینەیلە کە جفتیارەیل سەرکەفتگ لەناویان بوون." توەنێد کەسەیلیگ ترەک لەلی یای بگرن."

وتیش: "لەباوەت دەسپێشخەرییە ستراتیژییە درویژماوەیل (زیاتر لە پەنج ساڵ)، بایەسە پڕۆژەیل خاسەوکردن ئیکۆلۆژی بخریەنە ناو ستراتیژییەت نیشتمانی ئاسایش خوەراک عراقەو، و سەندوقیگ کشتوکاڵی وەردەوام وە پاڵپشتی هەردوگ تەرخانکردن حکومەت و بەخشەرە ناودەوڵەتییەیل دابمەزرێد، و ناوچە کشتوکاڵییە خوەیڕاگرەیل کەشوهەوا پەرەی وەپییان بیریەێد وە پاڵپشتی تایبەتمەن و ژیرخان ئابووری، و هەمیش هاوبەشی توێژینەوە لە ناوەین زانکۆیل عراق و ژیرخان عراق دانریەێد". دامەزراوە ناودەوڵەتییەیل ئەرا خاسترکردن تەکنەلۆژیای کشتوکاڵی گونجیاگ ئەرا کەشوهەوای عراق”.

لە ڕاپۆرتەگە هاتیش کە "کشتوکاڵی دووارە دروسکردن رێبازیگ ئاڵشتکاریە کە سەرکەفتنی لە نواگیریکردن بەدی ژینگە لە گشت جیهان نیشانداگە"، کە "ناوچەی تیگرای ئەسیوپیا، کە ئی کارەیلە یەک ملیۆن هیکتار زەوی فەوتیاگ گلەو دا ئەرا زەوی کشتوکاڵی بەرهەمدار تا ساڵ 2012، یەیش ئاسایش خوەراک وە شیوەیگ وەرچەو خاسترەو کرد".

دووپاتیش لەوە کرد کە "عراق کە لە میژوو شانازی وە شارستانیەتی کەێد، تویش قەیرانیگ ژینگەیی بیوینە هاتگە کە بنەڕەت کشتوکاڵی و ئارامی نیشتمانی خەێدە رخباری، کەرت کشتوکاڵی لەوەر ئاڵشتبوین کەشوهەوا و کەمی ئاوەو ویران بوود"، و  "بەرنامەی گەشەپیدان نەتەوە یەکگرتگەیل مەزەنە کەێد عراق ساڵانە نزیکەی 400 هەزار هیگتار زەوی کشتوکاڵی لەدەس دەێد، و وەزارەت کشتوکاڵ مەزەن کەێد کە 70% لە زەوییە کشتوکاڵییەیل وەرەو بیاوانبوین چن، و لەی دویاییە هووشاو هەردوگ چەم دیجلە و فورات وەڕیژەی 60% داوەزیاس"، یەیش شووری خاک و کەمی ئاو گەنترەو کەێد."

وەگورەی راپۆرتەگە، "ئی بەدەوبوین ژینگەیە، وەگەرد چەن دەیەیگ لە جەنگ و پشتگووخستن، عراق لە تاوانیگ کشتوکاڵییەو ئاڵشت کردگە، کە کشتوکاڵ وەرجە ساڵ 2003 20% بەرهەم ناوخۆیی خوەی داشت، کە بویە وڵاتیگ گریەدریاگ وە هاوردەکردن خوەراک، کە کشتوکاڵ تەنیا 3.3% بەرهەم ناوخۆیی لە ساڵ 2019 دیرێد". باس سوودە ئەگەرییەیل کشتوکاڵ دووارە دروسکردن لە عراق کرد، کە ئەو بووسانەیلە کە شیوازەیل دووارە دروسکردن وەکار تیەرن وەڕیژەی 78% زیاتر خوەیڕاگر بوون وەرانەور هشکەساڵی لەچەو کشتوکاڵ ئاسایی، و ئەو بووسان و باخەیلە کە شیواز دووارە دروسکردنیان بویە وەڕیژەی 78% قانجازیگ زیاتر وەدەسهاوردنە لە چەو بووسانەیل ئاسایی، بیجگە لەوەیش سیستەم دووارە دروسکردن و وەڕیژەی ٤٥% کەمتر وزە و ٤٠% کەمتر ئاو لە سیستەم ئاسایی خەرج کەن.

لە ڕاپۆرتەگە وتیش: "سیاسەتەیل کشتوکاڵی عراق ەە سەرۆکایەتی وەزارەت کشتوکاڵ لە سەردەم محمد شیاع سودانی  سەرۆک وەزیرەیل عراق، رەنگدانەوەی ریڕەوییگ تەقلیدییە کە بەرهەمهاوردن کوتوپڕ و دروسکردن دەرفەت کار لە نوای وەردەوامی دانەێد". وتیش: "دیدگای حکومەت لەبان میکانیزمەیل پشتیوانی تەقلیدی لەڕی بەشەوکردن تویەم، دەسمیەتیە ئەرا بەرهەمەیل سەرەتایی، و باج مقیەتیکردن ئەرا بەرهەم ناوخۆیی، بیجگە لە سەنین گەرەنتی ئەرا بەرهەمە ستراتیژییەیل گەنم و جویە، دەسمیەتیەیل ئامێر و پشتگیری ژیرخانی، سنووردارکردن هاوردەکردن وەرزی ئەرا مقیەتیکردن جفتیارەیل وڵات، و مقیەتیکردن سیستەم ئاویاری بنەڕەتی".

دیاری کرد کە"ئیدارەی سودانی دەسپێشخەرییگ جیاواز نشان دا لە نواگیریکردن ئاڵشتبوین کەشوهەوا لەڕی وەزارەت ژینگە و کلکریای تایبەت ئەرا ئاڵشتبوین کەشوهەوا، بەڵام ئی سیاسەتەیل ژینگەییە تا ئیسە وە بڕیان پەیوەندییەیل وەرد بەرنامەیل کشتوکاڵی مەننەسەو". و "ریڕەوی پارچەپارچە، کە وە جیا باس خوازینە کشتوکاڵییەیل و کەشوهەوا کەێد، شکست تیارێد لە دروسکردن ئەو پەیوەندییەیلە کە ئەرا وەردەوامی ژینگەیی درویژماوە خوازیانە".

لە ڕاپۆرتەگە باس "ناکۆکی لە ناوەین بەرنامەیل پاڵپشتی جفتیارەیل وەزارەت کشتوکاڵ و کارەیل وەزارەت سەرچەوەیل ئاو و پلانەیل کەشوهەوای وەزارەت ژینگە" کریاس، هەرلیوا "هەماهەنگی سنووردار لە ناوەین دەسەڵاتە فیدراڵی و هەرێمییەیل، یەیش جیوەجیکردن سیاسەتەیل شیونێد، لە وەختیگ هاندانە داراییەیل وەردەوامن لە گرنگیدان وە شیوازە کویەنەیل نەک داهێنان".

وتیش: "دەرفەت وەرچەویگ هەس ئەرا دەسوەردان سیاسەت لە نواخستن کشتوکاڵ دووارە دروسکردن، لەوانەیش وە هاوتەریبکردن کشتوکاڵ دووارە دروسکردن وەگەرد گرنگەیل حکومەت." دیاری کرد کە "داناین سیاسەت لە عراق، وەتایبەتی لە باشوور عراق و نەینەوا، ئارەزوو پشتگیریکردن جفتیارەیل ناوخۆیی و خەڵک ئاوایەیل کەن، کە لە وەخت هەڵوژاردنەیل پشت وە پشتیوانیییان بەسن". داوای "نواگیریکردن ئاڵشتبوین کەشوهەوا و ئاستەنگە ژینگەییەیل و بەشداریکردن ئەندازیار و پسپۆڕەیل کشتوکاڵی کرد، کە عراق شمارەی فرەیگ لە ئەندازیارەیل کشتوکاڵی و دەرچگەیل کۆلێژ کشتوکاڵی دیرێد، کە ئیرنگە بەش فرەیگیان مینەی کاریگ کەن لەی کەرتە".

لە کۆتایی ڕاپۆرتەگە هات "عراق لە وەختیگ سەرەکی میژوویی کشتوکاڵی وسیاس، کە ئەو زەویە دیرێد کە وەرجە 12 هەزار ساڵ  کشتوکاڵی پەیا کردگە، ئیرنگە کەفتیەسە قەیرانیگ مان و نەمان، نەک تەنیا لە میراتی کشتوکاڵی خوەی، بەڵکم هەڕەشەی مەنینی وەتەواوی کەێد، ئاڵشتبوین کەشوهەوا، کەمی ئاو، و بەدەوبوین زەوی، نەک تەنیا سەختییگە، وەلێ پەڵپیگ زویوەزویە ئەرا ئاڵشتکاری،  و تەنیا ئەرا مقیەتیکردن کشتوکاڵ نییە، بەڵام ئەرا دووارە نووڕینیگ وە تەواویە."