میرنشینیه‌یل فه‌یلى
ده‌سڵات ئى میرنشینیه (277) ساڵ دریژه داشت و بیجگه ئه‌وه‌یش هه‌ر له‌سایه‌ى ئى میرنشینیه جموجویل روشنهویرى و ئاوه‌دانى و پیشكه‌فتن فره‌یگ ده‌سكرده‌پى ، وه‌ل ئه‌وه‌یشا باس له(میر) یا فه‌رمانڕه‌وایگ كورد(فه‌یلى) كه‌یم ، ك ئه‌ویش میر فه‌یلى (زولفه‌قار)ه . ئى میره حوكم وڵات ناونى دوچه‌مان (بلاد الرافدین) كردگه ئه‌را ماوه‌ى (شه‌ش) ساڵ و به‌غدایش پایته‌خت ده‌وڵه‌ته‌گه‌ى بوى . بیجگه ئه‌یانه‌یش رووشنایى خه‌یمنه بان ئه‌و پیشكه‌فتن و په‌ره‌سه‌ندنه ك ده‌وڵه‌ت (زه‌ندى) له سه‌رده‌م خوه‌ى وه‌خوه‌یه‌و دیه‌ى له‌وه‌خت ده‌سڵات(كه‌ریم خان زه‌ند) ك وڵاته‌گه‌ى (لوڕستان) گرته خوه‌ى و حوكم (به‌سره‌و به‌حره‌ین)یش كرد .
میرنشینى (اماره) فه‌زڵه‌وى (1155 – 1432م) له‌باشوور خوه‌رهه‌ڵات لوڕستان په‌یا بوى ، ك ئه‌ویش له‌هه‌رێم خوه‌رهه‌ڵات و ماوه‌ى حوكمه‌گه‌ى 277 ساڵ دریژه كیشا . ئمجا ئى مه‌مڵه‌كه‌ته جویر ئه‌وه‌ك تاریخى دیاره‌و ئاشكراس لوڕستان گرته خوه‌ى و دریژه‌و بوى ئه‌را ده‌وروه‌ر شار ئه‌سفه‌هان و له‌به‌عزه ماوه‌یگیش به‌شه‌یل خوزستان و شار به‌سره‌یش گرتیاگه خوه‌ى . ئمجا له‌وه‌خت فه‌رمانڕه‌واگه‌ى (ئه‌تابك هه‌زار ئه‌سپ) پیشكه‌فتن خاسیگ له‌ڕوى كشتوكاڵى و بازرگانى و ئاوه‌دانیه‌وه كه‌فته ناوى ، وه‌ل ئه‌وه‌یشا ئه‌تابك فه‌رمانڕه‌وایگ دادپه‌روه‌ر و فامیده‌و خوه‌شه‌ویس بوى له‌لایه‌ن ملله‌ته‌گه‌یه‌وه ، ئمجا له‌وه‌ر خاتر مقه‌یه‌تیكردن خوه‌ى و قه‌واره‌ى ده‌وڵه‌ته‌گه‌ى ، (ئه‌تابك) میر فه‌یلى دى ناچار بوى به‌شدارى له نه‌عره‌ته یا په‌لاماره‌گه‌ى (هولاكۆ) بكا ئه‌را بان به‌غدا ، ك هه‌رچه‌نى هولاكۆ له‌وه‌خت خوه‌ى كاره‌سات و ڕویداگه‌یل فره‌یگ له‌بان ده‌سى رویدا ده‌رهه‌ق وه‌مه‌ردم به‌غداو میر فه‌یلى (ئه‌تابك)یش وه‌پى ناخوه‌ش و ناڕه‌حه‌ت بوى ، وه‌لى ناچار بوى به‌شدار بووگ وه‌لیا ، دى ئه‌وه بوى (هولاكۆ) وه مه‌سه‌له‌گه زانست و پلان یا نه‌خشه‌یگ دانا ئه‌را كوشتن و له‌ناوبردن میر فه‌یلى ، وه‌لى میر خوه‌ى قورتار كرد و هاته‌وه ئه‌را لوڕستان وه‌رجه ئه‌وه‌ك هولاكۆ زه‌فه‌ر له‌لى باریگ . ده‌رئه‌نجام ئه‌و كاریشه هولاكۆ په‌لاماریگ عه‌سكه‌رى ئه‌ڕاى ریكخست و تویه‌نست وه‌هیز عه‌سكه‌رى ده‌سگیرى بكاو بكوشیگه‌ى .
له‌سه‌رده‌م (ئه‌تابك نه‌سره‌ته‌دین ئه‌حمه‌د) جاریگ تر دادپه‌روه‌ى و ئاوه‌دانى كه‌فته وڵاته‌گه‌و دارایى ئابوورى ده‌وڵه‌ت روى له‌خاسى كرد . ئى میره گرینگى یا ئه‌همیه‌ت دا زانایه‌یل و گشتیان له‌خوه‌ى نزیكه‌و كرد ، له‌ئه‌نجام ئه‌و ئه‌همیه‌تیشه (مه‌لا فه‌زڵوڵا كوڕ عه‌بدوڵڵا قه‌زوینى) كتاویگ دانا وه‌ناو (تاریخ فه‌رهه‌نگ له‌شوونه‌وار مه‌لكه‌یل بیگانه) ك له‌وڵات فارس چاپ كریاو ئیسه‌یش ئه‌و كتاوه له‌ده‌زگاى كتاوخانه‌یل مسرى مقه‌یه‌تى كریاگه ، وه‌ل ئه‌وه‌یشا ده‌سنویسه‌گه‌ى (محه‌مه‌د كوڕ عه‌لى شوانكاره) وه‌ناو (مه‌جمه‌ع ئه‌لئه‌نساب) ناو ئى میره له‌تى وه(بیر) هاوردگه . (ئبن به‌توته)ى گه‌شتكه‌ریش ئویشیگ : میر (ئه‌تابك نه‌سره‌ته‌دین ئه‌حمه‌د) له‌سه‌رده‌م خوه‌ى (160) خوه‌ندگا یا مه‌دره‌سه دامه‌زرانگه‌و (44) له‌لیان له‌شار (ئیزاج)و ئه‌وباقى له شوونه‌یل تر وڵات .
ئمجا ئه‌گه‌ر باس له‌میر (زولفه‌قار) بكه‌یم ، ئى میره ك ناوى (زولفه‌قار ئه‌حمه‌د سوڵتان ماوسلو) و سه‌رۆك هووز ماوسلوله‌ئه‌شره‌ت كه‌لهوڕ كورد ، میریگ بوى له ده‌وروه‌ر لوڕستان . له‌شوون مردن (شا ئسماعیل سه‌فه‌وى)و دانیشتن (ته‌هماسب) كوڕى له‌بان ته‌خت ده‌سڵات له‌ساڵ (1522م) ، میر زولفه‌قار ده‌سگرته بان شار به‌غداو له‌هه‌مان وه‌خت ( ئبراهیم خان )والى به‌غدا قاودا ك له‌لایه‌ن شا ئسماعیل سه‌فه‌ویه‌وه دانریاویگ .
ئمجا (میر زولفه‌قار) به‌غدا كرده پایته‌خت خوه‌ى و تویه‌نست وه‌ئاسانى ده‌سڵات بگریگه بان به‌غداو گشت شاره‌یل وڵات ناونى دوچه‌مان (بلاد الرافدین) ، ئمجا له‌گشت شاره‌یل هه‌ر له‌باكوور سه‌مه‌ڕا تا به‌سره كورد دانان ئه‌را مقه‌یه‌تیكردن و ئه‌وه بوى میر سه‌روه‌خوه‌یى وڵاته‌گه‌ى ئاشكرا كرد و چیه لاى سوڵتان (سلێمان قانوونى )عوسمانى و له‌بان مه‌نبه‌ره‌یل قسه كرد و سكه‌یش وه‌ناو خوه‌یه‌وه ده‌ركرد و نوێنه‌ریگ كلكرد ئه‌را لاى سوڵتان له‌ساڵ 1524 میلادى له‌وه‌ر مه‌یل یا ره‌غبه‌تى له‌ژیر سایه‌ى ئه‌و .
شا ته‌هماسب یه‌كم ، له‌شكریگ كلكرد ئه‌را داگیركردن به‌غدا له‌ساڵ 1528 میلادى و سه‌ركه‌فت له‌و كاره‌و ئه‌وه بوى میر فه‌یلى (زولفه‌قار) كوشیاو گشت شاره‌یل تر ناونى وڵات دوچه‌مان خسته ژیر ده‌سڵات خوه‌ى و (به‌گلو محه‌مه‌د خان)یش كرده والى له‌بان به‌غداو دى وه‌و جووره حوكم فه‌یلى كووتایى وه‌پى هات له‌وڵات ناونى دوچه‌مان ك چه‌ن ساڵیگ دریژه داشت .
ده‌وڵه‌ت زه‌ندى (1757 – 1794 م)و ده‌لاسڵاته‌گه‌ى له‌به‌حره‌ین و به‌سره .
(زه‌ند) لقیگه له‌و لقه‌یله ك سه‌ر وه‌ئه‌شره‌ت (له‌ك) فه‌یلیین ، ك پیاوه‌یلى وه ئازایه‌تى وه‌ناوبانگ بوین ، لوڕ به‌شیگه له فه‌یلى ك كه‌فتنه‌سه ناونى ناوچه‌ى ئسفه‌هان و خوزستان و ناوچه‌گه‌یان ناسریاگه وه( لوڕستان) ، زوورم سه‌ربازه‌یل له‌شكر زه‌ندى سه‌ر وه ئى ئه‌شره‌ته بوین ك له‌هه‌رێم خوه‌رهه‌ڵات كوردستان ژیه‌ن . ئه‌وسا هووز (زه‌ند) له‌شار (مه‌لایر) نیشته‌جى بوین ، ئمجا وه‌فه‌رمان (نادر قولى شا) دویره‌و خریان ئه‌را خوه‌راسان له‌ساڵ 1173 میلادى .
دویاى كوشیان (نادر شا) له‌ناكاو ، ئیران دابه‌شكریا ئه‌را چه‌ن هه‌رێمیگ ، خاسترین ده‌سڵاتداریش له‌وانه ك زیاتر حوكمى زاڵ بوى ، ئه‌ویش (كه‌ریم خان زه‌ند) بوى ك شار (شیراز) كرده پایته‌خت ده‌وڵه‌ته‌گه‌ى . دویاى كوشیان نادرشا هووز زه‌ند هاتنه‌وه ئه‌را وڵات ره‌سه‌ن خوه‌یان ك شار (مه‌لایر) بوى ، ئمجا هه‌ر یه‌ك له (كه‌ریم خان) و (سادق خان) براى سه‌رۆكایه‌تى هووز (زه‌ند) كردیان . وه‌ل وه‌سه‌رچگن ڕووژگارا كه‌ریم خان زه‌ند تویه‌نست زاڵ بووگه بان ناوچه‌یل ده‌وروه‌ر هووزه‌گه‌یا ، دى مه‌ردم و لایه‌نگره‌یل و دووس و هیز كه‌ریم خان كه‌مه كه‌مه زیاى كرد له‌شوون ئه‌وه‌ك زاڵ بویه بان ناوچه‌ى هه‌مه‌دان و خسته‌ى ژیر ده‌سڵات خوه‌ى . (كه‌ریم خان) و (عه‌لى مه‌ردان خان) ریككه‌فتنیگ یا ئتفاقیه‌یگ له‌ناونى خوه‌یان ئه‌نجامدان له‌بان په‌لامارداین شار (ئه‌سفه‌هان)و هاوردنى ئه‌را ژیر ده‌سڵات و ئه‌وه بوى له‌و كاره سه‌ركه‌فتن و ئه‌سفه‌هان رمیا ، ئه‌ویش له‌شوون ئه‌وه‌ك ناچار (ئه‌بولفه‌تح خان) فه‌رمانڕه‌واى كریا ئه‌را خود وه‌ده‌سه‌وداین و رازیبوینى وه‌و چشته ، یه‌یش له‌وه‌ختى زانست نیه‌تویه‌نیگ روى وه‌ڕوى هیزه‌یل كه‌ریم خان و ئه‌سكه‌نده‌ر خان براى بووگه‌وه .
ئمجا ریككه‌فتن له‌بان ئه‌وه‌ك یه‌كیگ له میره‌یل سه‌فه‌وى بكه‌نه حاكم ئه‌سفه‌هان ، ئه‌وه بوى شا ئسماعیل سێیم ك مناڵیگ 8 ساڵان بوى هه‌ڵوژریا ئه‌را ئه‌و پۆسته ، وه‌لى ئه‌وه بوى (عه‌لى مه‌ردان خان) له‌شوونى دانریا له‌وه‌ر بویچگى عومرى و كه‌مه كه‌مه هووكاره‌ى شا ئسماعیل كرد له‌بان ئاداب و چوینیه‌تى پاشایه‌تى . وه‌ختیگیش مه‌مڵكه‌ت زه‌ند هیزداره‌و بوى ، دى كه‌ریم خان بویه سه‌ركرده‌ى گشتى هیزه‌یل چه‌كدار و عه‌لى مه‌ردان خانیش بویه جیگر و (ئه‌بولفه‌تح خان)یش بویه حاكم شار ئه‌سفه‌هان .
كه‌ریم خان وه‌ل ئه‌وه‌یشا رویكرده شاره‌یل هه‌مه‌دان و كرماشان و قه‌زوینیش ئه‌را ئه‌وه‌ك ده‌سڵات بگریگه بان ئه‌و شاره‌یلیشا ، وه‌لى نه‌مه‌ندن كه‌ریم خان له ئه‌سفه‌هان ده‌رفه‌ت یا فرسه‌تیگ بوى ئه‌را (عه‌لى مه‌ردان خان) تا حاكم ئه‌سفه‌هان(ئه‌بولفه‌تح) له‌ناو بووه‌یگ و ئه‌وه بوى كوشته‌ى . له‌ساڵ 1757 میلادى كه‌ریم خان بویه حاكم یه‌كم ئیران و ده‌سڵاتى له‌بان گشت ئیرانا زاڵ بوى ته‌نیا به‌ش خوه‌راسان نه‌وگ ك هیشته‌ى جى ئه‌را نه‌وه‌یل (نادر قولى شا) ك له‌ورا ژیان ، ئه‌ویش له‌وه‌ر ریز و حورمه‌ت ئه‌و بنه‌ماڵه‌ى شاهنشاییه .
(كه‌ریم خان زه‌ند) هه‌میشه خوه‌شى هاتیاگ له ئاشتى و تواسیاگ ملله‌ته‌گه‌ى هه‌میشه خوه‌شحاڵ بوون و له‌سایه‌ى به‌خته‌وه‌رى و ئازادى بژیه‌ن ، هویچ وه‌ختى هویر له‌وه نه‌كرد بچووگه ناو جه‌نگ وه‌ل وڵات ناونى دوچه‌مان (بلاد الرافدین)ته‌نیا له‌ساڵه‌یل كووتایى حوكمى نه‌وگ ، ك جارجاریگ دیارى گرانقیمه‌ت و كه‌موینه‌یش كلكردیاگ ئه‌را پاشایه‌یل .
ئمجا ئه‌گه‌ر بایگ و رووشنایى زیاتر بخه‌یمنه بان مه‌سه‌له‌گه ، ئه‌وه له‌سه‌ره‌تاى ساڵه‌یل یه‌كه‌م فه‌رمانڕه‌وایى یا حوكم و ده‌سڵات (عومه‌ر پاشا)یش له به‌غدا ، ئه‌وه بوى په‌یوه‌ندى ناونى ولایه‌ت (به‌غدا)و حكوومه‌ت (زه‌ند)یش خاس بوى و ئه‌و هه‌ردوگ ده‌سڵاته به‌شدار بوین وه‌یه‌كه‌وه له ڕوى وه‌ڕوى بوینه‌وه‌ى قرسانه‌یل (به‌نى كه‌عه‌ب) ، وه‌لى ئه‌و په‌یوه‌ندیه له‌یوا له‌لى هات دى كه‌مه كه‌مه ڕوى له كزى و خراوى كرد له‌ناونى هه‌ردوگ ده‌وڵه‌ت(زه‌ندى و عوسمانى)وه‌سه‌به‌ب ئه‌و مامڵه‌كردن خراوه‌وه ك ده‌سڵاته‌یل عوسمانى كردیانه‌ى وه‌ل ئه‌و هاووڵاتیه‌یل ده‌وڵه‌ت زه‌ندییا ك هاتیان ئه‌را زیاره‌ت شوونه‌یل پیرووز شیعه مه‌زه‌و جویر (كه‌ربه‌لاو نه‌جه‌ف و كازمیه‌و سامه‌ڕا)و چه‌سپانن باج له‌بانیان و زوڵم و زووركردن ناهه‌ق فره‌یگ له‌لیان له‌لایه‌ن ده‌سڵاتداره‌یل ده‌وڵه‌ت عوسمانیه‌وه .
له‌هووكاره‌یل تر خراوبوین و شیویان په‌یوه‌ندیه‌یل ناونى ئه‌و هه‌ردوگ ده‌وڵه‌ت (زه‌ندى و عوسمانى)ه ، ئه‌ویش وه‌رگیریكردن (منع)یا جواو نه‌دانه‌وه‌ى داواكاریه‌یل ده‌سڵات زه‌ندى بوى له‌لایه‌ن عوسمانیه‌یله‌وه ك داواى وه‌رداین یه‌خسیره‌یلیان كردیان له عوسمانیه‌یل و شماره‌یان (100) كه‌س بوى . ئمجا له‌شوون مردن كه‌ریم خانیش لایه‌نه‌یل فره‌یگ له‌بان ته‌خت ده‌سڵات بویه ناكوكى و كیشمه‌كیشیان ، وه‌لى كوڕه‌یلى و قه‌ومه‌یلى حوكمه‌گه گرتنه ده‌س و دویاخریش ناكووكى كه‌فته ناونى (سادق خان) و (زه‌كى خان) ك ده‌سگرته بان حوكمه‌گه‌و له‌هه‌مان وه‌خت حاكمیگ زاڵم بوى , ك ئه‌وه بوى حوكم زندیه‌یل وه‌ده‌س قاجاریه‌یل كووتایى وه‌پى هات وه‌گووره‌ى ئه‌و جه‌نگه ك كه‌فته ناونیان له‌ساڵ 1794 میلادى له‌ناونى قاجار وه‌سه‌ركردایه‌تى (ئاغا محه‌مه‌د خان)و له‌شكر زندیه‌یل ، ك ئاخرین میره‌یل ده‌وڵه‌ت زندى ( لوتفه‌لى خان) له‌تى كوشیا . دى وه‌ى جووره ده‌وڵه‌ت زه‌ندى له‌ناو بریاو پایته‌خته‌گه‌یشى له شیرازه‌وه جیواز كریا ئه‌را كرمان و دى ئه‌و ده‌وڵه‌ت كوردیه گوما بوى ك ماوه‌ى 34 ساڵ حوكم كرد .
