سیاسەت لە نێوان دیبلۆماسیەت و دیبلۆماسیەتی ڕۆشنبیری

سەرجەم قوتابخانە ریالیستەکان بە ڕیالیستی کلاسیک "Classical Realism" و ڕیالیستی نوێ "Neo-Realism" و ڕیالیستی هێرشبەرەوە " Offensive Realism" بنەمایەکی هاوبەش کۆیان دەکاتەوە، ئەوەش بریتیە لە باوەڕ هەبوونیان بەوەی سیستەمی سیاسی نێودەوڵەتی، کە پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان چوارچێوە دەکات، سیستەمێکی پاشاگەردانیە و لەسەر بنەمای ململانێ پێکهاتووە.

دەوڵەتەکان لە ژێر سایەی ئەم سیستەمە نێودەوڵەتیە هەوڵی بەدەستهێنانی ئامانجە سەرەکیەکانیان دەدەن، کە بریتین لە مانەوە و کارکردنیان لە پێناو بەرژەوەندی لەسەر حیسابی دەوڵەتانی تر.

بەو شێوەیە ئەگەری بەرپابوونی جەنگ هەر بوونی دەبێت، لە بەرامبەردا ئاشتی وەکو حاڵەتێکی کاتی دەمێنێت، چونکە ڕێکنەکەوتن و دژبەری بەرژەوەندیە نەتەوەییەکانی نێوان دەوڵەتان ململانێی نێودەوڵەتی لێ دەکەوێتەوە. دیارە هێزیش ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە دیاریکردنی ڕێڕەو و دەرئەنجامە کۆتاییەکان.

سروشتی پێکهاتەی سیستەمی نێودەوڵەتی دەوڵەتە بچووکەکان ناچار دەکات، بخزێنە ناو هاوپەیمانێتی سیاسیەوە لەگەڵ دەوڵەتە زلهێزەکان. بڕیاری سیاسی ئەو دەوڵەتە زلهێزانە کاریگەری دەبێت لەسەر  ناوچە جیاجیاکانی جیهان، لە کاتێکدا بڕیارەکانی دەرەوەی دەوڵەتە بچووکەکان تەنها کاریگەری لە سەر ئەو دەوڵەتانە دەبێت، کە لە ڕووی جوگرافیەوە هاوسنوورن.

لە لایەکی ترەوە پرۆسەی دەرکردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوە بریتیە لە چوار ڕەگەزی سەرەکی: دەستنیشان کردنی گرفت و بڕیاردان لەسەری، گەڕان بەدوای جێگرەوە، هەڵبژاردنی جێگرەوەی گونجاو، پاشان جێ بەجێکردنی ئەو جێگرەوە یان ئەو بژاردەیە.

دەووترێت، ئەو وڵاتەی خاوەندی مێژوویەكی سیاسی نەبوو، پێویستە ئەزموون لە وڵاتە بەتەمەنەکان وەرگرێت. لە سیاسەتدا دوژمنی هەمیشە و دۆستی هەمیشە بوونی نیە و ئەگەر مەبەستمان بێت سیاسەتمەدارێکی سەرنەکەوتوو دروست بکەین، ئەوا لێ دەگەڕێین لەناو دەوڵەتێك هەناسە هەڵمژێت، کە خاوەندی سیاسەت نەبێت.

لەم سەردەمەدا دیبلۆماسیەت لە چوارچێوەی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان زیاتر بووە بە ئامرازێكی سەرەکی دەستەبەرکردنی ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوە و ڕۆڵێکی تایبەت و گرینگ دەگێڕێت لە درووستکرنی کاریگەری لەسەر دەوڵەتەکان و کۆمەڵگاکانی دەرەوە بە مەبەستی بەدەستهێنانی پشتگیری و گەیشن بە ڕێگاچارە بۆ سەرجەم ئەو کێشانەی، کە جێگای بایەخی دەوڵەتانن.

پێمان وایە لە سەدەی بیست و یەكەمدا دیبلۆماسیەت  ڕۆڵێکی گرینگ دەگێڕێت لە گونجاندنی بەرژەوەندیە دەژ بە یەك و بۆچوونە جیاوازەکان و ئاسانکاری دەکات لە دۆزینەوەی چارەسەر و یەکلاکردنەوەی کێشە و بڵاوکردنەوەی تەبایی و لێکتێگەیشتن لە نێوان دەوڵەتەکان.

دەوڵەتان دەتوانن لە ڕێگەی دیبلۆماسیەت پێگەیان بەهێز  و هەژموونیان فراوانتر بکەن، بە تایبەتی لە ڕووبەڕووبوونەوەی دەوڵەتانی نەیار و لە کاتی پشتگیری کردن لە ئاشتی و خۆ دوورخستنەوە لە جەنگ. ئەگەر دیبلۆماسیەت بوونی نەبوو، ئەوا پێویستە دابهێنرێت، چونکە مەودا چالاکی و کارایی دیبلۆماسیەت پێوەرێکی گرینگە بۆ پێوانی هێزی دەوڵەت. دەوڵەت ناتوانێت لە سەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی ڕۆڵێکی تایبەت بگێڕێت، ئەگەر پشت بە دیبلۆماسیەتی زیرەك نەبەستێت. 

ئەگەر باس لە دیبلۆماسیەتی ڕۆشنبیری بکەین، ئەوا دەبینین ئەم دیبلۆماسیەتە کارێکی ئاسان نیە، بەڵکو پێویستی بە کەسانێکی خاوەند توانایە لە ڕووی ڕۆشنبیری و دانایی. کەسانێك کە مێژوو و شارستانیەت و نەریت و هێڵە گشتیەکانی ئەو وڵاتانە بخوێننەوە، کە پەیوەندی لەگەڵدا دادەمەزرێنن. ئەم جۆرە دیبلۆماسیەتە نابێت تەنها پشت بە ئاستی ڕۆشنبیری تاك ببەستێت، بەڵکو پێویستی بە بەرنامە و پلانی کاری پێشکەوتوو و هەوڵی هەمەلایەنە هەیە. 

تەنها بە کاری میکانیکی و پرۆتۆکۆلی دیبلۆماتکار لە سەر ئاستی سیاسی ناگات بە ئەنجام، بەڵکو پێویستە لەسەری بە پشوو درێژی بەردەوام کاری ڕاهێنان و فێربوون ئەنجام بدات.

باشترین دیبلۆماتکارەکان ئەو کەسانەن، کە دەزانن، کە دەبێت بێ دەنگ بن و کەی پێویستە لسەریان ئاخافتن ئەنجام بدەن. دیبلۆماتکار نابێت هەموو شت بدرکێنێت و لەکاتی دانوستان سەرجەم کارتەکانی بەردەستی ڕوو بکات. دەستپاكی و هاوسەنگی و ڕاگرتنی ناوبانگی باش و بەدەستهێنانی متمنانەی بەرامبەر  هۆکاری سەرکەوتنی دیبلۆماتکارە لە کاتی دانوستان

لێهاتوویی لە ڕووی دیبلۆماسیەوە ئەو توانایەیە بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕاوەکان، دانسقەیی و ویستی زانست و خۆش ڕەفتاری و دلێری و توانای مامەڵەکردن لەگەڵ هەر کەسێك، هەندێ تایبەتمەندی سەرەکین، کە پیویستە  لە کەسی دیبلۆماتکار بوونیان هەبێت.

دەوڵەت چەند خاوەندی تاقمێکی دیبلۆماسی تێگەیشتوو و دونیا دیدە بێت، ئەوەندە توانای پێچ و پەنا و درووستکردنی دەرفەت و داهێنانی بەرژەوەندی و بەدەستهێنانی دۆستی دەبێت و لە ڕێگەیەوە دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو خۆی لە زیان و ڕووبەڕووبوونەوە بپارێزێت و وزەی خۆی بە فێڕۆ نەدات. بەو شێوەیە دەتوانێت لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی بە پێی دیدی خۆی ڕۆڵ بگێڕێت، نەوەك بە خواستی بڕیاری دەرەکی و سەپێنراو. بەو شێوەیە دەکرێت ڕووخساری دەوڵەت لە دەرەوە باشتر نمایش بکرێت و خواست و پێشنیارەکانی گەل بەرجەستە بن لە پێناو پەرەپێدان و گەشەکردنی دەوڵەت. 

گەلی كوردستان لە تەواوی مێژووی خەباتی پڕ سەروەری بۆ پاراستنی مانەوەی و بەردەوامبوونی لە ژیان پەیوەندی جیاجیای لەگەڵ هێزەکانی دەوروبەری درووست کردووە.

ئەم كارلێكکردنە و شێوازی بەڕێوەبردنی ئەو پەیوەندیانە هۆکار بوون بۆ دروستبوونی دیبلۆماسیەتێکی تایبەت بە گەلی کوردستان.

دیارە ڕۆشنبیری ئامرازێك نیە، لە ڕێگەیەوە سیاسەتمەدار بتوانێت هەژموونی خۆی بنوێنێت. ڕۆشنبیری کاریگەرێتی سیاسەتمدار درووست دەکات و فرەیی و ڕەنگدانەوەی کۆمەڵگاکەی دەخاتە ڕوو، ئەو کۆمەڵگایەی سیاسەتمەدار لەناویدا سەرچاوەی گرتووە.

دەکرێت سیاسەتمەدار لە ڕێگەی ڕۆشنبیریەوە وتارەکانی خۆی بڕازێنێت و بە سیوەیەکی جوان پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئەو لایەنانە دامەزرێنێت، کە ئاخافتیان لەگەڵ ئەنجام دەدات.

ڕۆشنگەرایی ئەرکێکی ئاسان نیە، تا لە ڕێگەی پرۆژەکانی حکومەت و بڵاوکردنەوەی چەند کتێبێکی فەلسەفی یان بە گێڕانی ژمارەیەك سمینار و گفتوگۆی هزری نێوان نوخبەکان ڕاپەڕێنرێت.

رۆشنگەرایی بابەتێکی کەڵەکەبوو و نەشونمایەکی دوور و درێژ  و پڕ پشووە، شێوازێكە لە گفتوگۆی ئازادانە، دوور لە عەقڵی دەق پێوەگرتوو. پێویستە ئامێری بەرزکردنەوەی دەوڵەتێکی مەدەنی و مۆدێرن بێت، بەهەموو جومگە حکومی و دامەزراوە ئەهلیەکانیەوە.

بۆ ئەوەی ڕۆشنگەرایی کاریگەری هەبێت، پێویستە لە نوخبەیی خۆی دەربچێت و لە ناو هزری مرۆڤە سادەکانی شەقام و لە ناو ماڵ و لە لای خوێندکاران و لە ناو خانەوادەکان ئامادەیی هەبێت.

کۆمەڵگای كوردستان لە ئێستادا لە ژێر کاریگەری گەورەی ئامرازە میدیاییەکانە، بە تایبەتی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، کە بوون بە میکانیزمی درووستکردنی ڕای گشتی و عەقڵی کۆ.

بۆیە پێویستە ڕۆشنگەرایی لەو جۆرە سەکۆیانە بوونی هەبێت، تاوەکو بە شێوەیەکی ڕاسەتوخۆ بگات بە وەرگر. هەرچەند بەشێکی زۆری میدیاکان زیاتر سەرقاڵی بابەتی خۆشی و ئاسوودەیی و زنجیرە دراماکانن، کەمتر گرینگی بە بابەتی فەرهەنگی و ڕۆشنبیری و بابەتی تری ئاڵۆز دەدەن.

خاوەند میدیاکان پێیان وایە ئەگەر گرینگی بەو لایەنانە بدرێت، جەماوەر لێیان تەریك دەبێت. ئەوان بە مەبەستی بەدەستهێنانی سوودی دارایی و پڕکردنەوەی تێچووی بەڕێوەبردنی پەخشتەکانیان ڕیکلامی بێ ناوەڕۆك بە گرینگتر دەبینن.

هاوڵاتی پێی وایە سیاسەت هێڵی سوورە، ئەو بۆی نیە بیبەزێنێت، بەڵام کەسانی تر لە سەر کورسیەوە دادەڕێژین. هاوڵاتی دەڵێت، ئەگەر لەناو دەریای سیاسەت مەلەت کرد، پێویستە بەردەوام کەمەربەندی فریاکەوتنت پێ بێت، چونکە ئەگەر مەلەوانێکی لێهاتووش بیت، ئەوا دڵنیا بە هەر دەخنکێیت. لە کۆتاییدا: "ئەگەر سیاسەت قسەی کرد، گەڵ بێ دەنگ دەبێت".

دکتۆر سامان سۆرانی