وەرزشوانەیل کۆن کورد فەیلی
پرۆفسور قاسم مەندەلاوی/ پەیاکردن و چەسپانن ئاسەوار تۊێژەرەیل میژوویی ، ئەو چەسپانن یه ک کورد فەیلی لە یەکەم گەلەیل بۊیە ک گرنگی وە بازیەیل وەرزشی دانە، و بازی زووران و گورمیچە و شمشیران و ئەسپ سواری و وەرزشەیل لەش و جەنگاوەری کردنە ئاسان نییه، وهەمیش فیستیڤاڵ و ئاهەنگەیل ک وە بوونەیلیگ ئاینی و جەماوەری و سەربازی ئەنجام دانە.
چۊنکە جوگرافیای ناوچەیلیان لە خوەرئەڵات دیجلە لەناوڕاس و باشوور عراق دەس وەپیکەێد تا رەسێدە کرمانشاە و ئیلام و خوزستان لە ئیران، هەمیش شیوەی سرووشتی و کەشوهەواگە لە کۊیە و هاماری نەختی و دارستانەیل و ئاو فرەی هیشت باپیرەیلیان لە کاشی و ئیلامیەیلە لە کۊیەیل زاگرۆس بڕەسنە ئەو ناوچەیلە و لەورا جیگر بوون، و لەورا کشتوکاڵی و ئیوەتکردن ئاژەڵ وەدەس هاوردن و هەمیش خوەراک دروس کردن، و تۊنستن ئیمبراتۆریەت گەورە و وەهێزیگ خاوەن شارستانی پیشکەفتگیگ دروس بکەن، ئەوەیش وەرجە نزیکەی ٥٠٠٠ ساڵ وەرجە زاین مەسیح.
هەمیش وە ئازایی و توانای لەشیان و زرنگییان لە جەنگ ناسیاگ بۊێن، و هەمیشە سەرچەوەی هەڕەشە بۊین ئەرا شانشین ئاشووری.
خوەرئەڵاتکار " ئەدموندز " ئۊشێد: کاشیەیلە لە بنچەینە یەکەمەیل کورد فەیلی بۊین، ک زانایل ئاسەواری وەپیان وتیان کاسی – کاسای – کاسیت، ک خوەیان لەو ئیڵەیلە بۊین ک لە کۊیەیل زاگرۆس جۊر میلکان سەرەکییان وەرجە هەزاران ساڵ وەرجە زاین جیگر بۊینە، و نزیکەی شەش سەدە هەر لە ساڵ ١٧٤٦ تا ١١٧١ وەرجە زاینی دەسەڵاتیان وەردەوام بۊیە، و سنوور ئیمبراتۆریەتیان رەسیەسە کناراوەیل دەریای چەرمگ ناوڕاس، و شۊنەواریەیل ئاسەورای کۆنەیگ ئەرا شارستانی ئیلامی و کیشی و میدی هەس ک باس سەردەم تەڵاییان کەێد.
زانای ئاسەواری " بوتس " ئۊشێد: لە ناودیاری شارستانی ئیلامی، فرە لای ژیان ئیمبراتۆریەت ئەخمینی جۊر شیوەی پڕتاڵەیل و شیوەی وەڕیەوبردن دەوڵەتەگە کاریگەری وە شارستانی ئیلامی بۊی، تا ئەوەنە ئەخمینیەیلە پیت نۊسین ئیلامی وەکار هاوردن، و لە وەشکینەیل شار سوسە، ئاشکرای ماڵەیل مەردمەیل کشتوکاڵی و چشت و قاجاخ خەڕگین پەیا کریا ک ئەرا چەن کاریگ وەکارتیەن، و بەشیگ لەلیان رەنگ کریاگە وبەشیگیان نەخشی کریاگە، و هەمیش پارچەیل تابلۆی خەڕگین لە شار سوسە پەیا کریا خشتەیل نۊسین وەشیوەی وێنە لەناویان بۊێ.
بەڵگە و نشانەیل فرەیگ لە چەن سەرچەوەیگ هەس لە گرنگیداین کورد فەیلی وە وەرزش زووران و شمشیربازی و ئەسپسواری وگورمیچە و مەلەوانی و راو، و زوورانیش لەو بازیەیلە بۊیە ک لەلای نەتەوەیل کورد فراوان بۊێە چۊنکە وشەی " پهلوان " وەزوان عەروی لە زوان پەهلەوی هاتگە ک مەردمیگە وەپیان وتن "پهلوان .
فەردوسی له شاهنامەی فردوسي زوان پەهلەوی زانست و ئەفسانە شعرەگەی وە پشتبەسان وەپی دانا، و ئی زوانە زوان مەردم بەرزایی ئیلام و وڵات کورد ئەو سەردەمە بۊیە، وهەمیش ئۊشن ک پەهلەوان بڕیاسە باڵای عیلامیەیلە چۊنکە لەشیان وەهێز بۊیە و لە هونەر جەنگاوەری و شمشیربازی و زووران زرنگ بۊینە، تا شیوەی پەهلەوان بۊیەسە ناو ئەو کەسەگ بازی جومناستیک و ئەکڕۆباتیک زانێد.
لە دەسنۊسەیل سۆمەری کۆنە، وشەی پەیلی یا فەیلی وە ناونشان جەنگاوەر و ئازا هاتگە، و هەمیش زانایل زوان باس ئەوە کەن، و خوەرئەڵاتکار ئینگلیزی " كرزون " لە دۊیەم چەرم کتاوە میژوویەگەی ئۊشێد: وشەی فەیلی نشان تۆڵەسین ورۊدار دەێد، و هەمیش " هنري فيلد لە نۊسینەگەی " هاوە گەرد ئەو قسە، و وەگورەی سەرچەوەیل میژووی، کورد فەیلی لە جەنگ وەردەوامیگ وەگەرد دوژمنەیل بۊینە.
ئەوەگ لە شیوە و وشە باسیان کریا، دەسنشان ئازایی کەسایەتی کورد فەیلی کەن، و جۊر بەڵگە و نشانەی دیاریگ ئەرا توانای بەرز لەشیان و ئازایی فرەیان و ویرەی سەختیان هەر لە سەردەمەیل کۆنە، و گرنگی گەورەیگ دانە بازیەیل وەرزشی ک ئامادەی لەش و دەرۊنیان کەێد تا قورسی ململانەی تاڵیان وەرد سەختی سرووشت سەرد زمسان هەڵکەن، هەمیش لە نواگردن وەردەوامیان وەرانوەر دوژمن و داگیکەر وستەمکارەیل.
هەمیش ناو شارەیلیگ فەیلی هەس ک هیمان شیوەی زووران هاپیان، جۊر " شار زوور " چۊنکە لەناوی بازی زووران ئەنجام دریاد، و هەرکە لە زووران بوەێدەو بوودە دەسەڵاتدار شارەگە، و ئی ناوە وەی شارە نریا چۊنکە ئی شارە ناسیاگ بۊیە وە زووران پاڵەوانەیل، و ئەوسا ناو شەهرزور وە فرەی زەۊیەیل باشوور کوردستان وتیان.
ئیسەیش، بەڵگە و نشانەیلیگ ئاشکرا پەیا کەیمن لە لەش وەهێز پاڵەوانەیل کورد فەیلی، ئەوەیش وە سەرکەفتنیان لە جوراوجور ملوانکەیل زووران و هەڵگردن قورسی، لە پاڵەوانیەیل ناودەوڵەتی و ئۆڵۆمپی، ک نۊینەرایەتی ئیران یا تورکیا یا سوریا یا عراق کەن، چۊنکە وڵاتیان لەلایەن ئەو دەوڵەتەیلە داگیر کریانە، و جیماگەیل بەشیگ لەو بازیەیل وەرزشیە هەس ک تا ئمڕوو مەنیە، ئەرا نموونە، زوورخانە و بازیەیلی، ک هیمان لە فرەی شارەیل کورد فەیلی باوە، جۊر کرمانشاە و ئیلام و میهران و لوڕستان و شار زور و شارەیلیگ تر، ک گەنج و پیرەیلیش ئی بازیە کەن، بیجگە یانەیلیگ کورد فەیلی لە بەغداد و بەدرە و خانەقین لە دروسکردن پاڵەوانەیل ناودەوڵەتی لە زووران و بازیەیلیگ تر.
کورد فەیلی وەرەو جۊرەگ باسی کردیمن، لەوەر ژیان و گوزەرانییان و ژینگەی جوگرافی و کەشوهەوا و کۊیە وەگەرد گرنگی بازیەیل وەرزشی لەلایان و فیستیڤاڵ ئاهەنگەیل جەماوەری و سەربازی، و هەمیش لەوەر ئەوە ک کشتوکاڵی کردیان و ئاژەڵ ئیوەت کردیان و کارەیل دەسی ئەنجام دیان، ئەراوە لەشیان قایم بۊی، و کورد فەیلی لە یەکەمین کەسەیل بۊین لە وڵات دوو چەم کار بازرگانی کردن، و میژوونۊس و زانا " هينتز " ئۊشێد: لە ساڵ ٤٢٠٠ وەرجە زاینی ئیلامیەیلە لەبان چەم گارون لەبان زەۊی نەختیگ شار شوش یا سوس بینا کردن، و ئی شارە پایتەخت دەوڵەتیان و ناوەند شارستانیان لە زانست و کەلتوور و ئەدەب کلاسیکی و مۆسیقی وئەو هونەرەیلە بۊیە، ک یەکیگە لەکۆنەترین شارەیل مێژوویی لە جەهان، و کەفێدە ١٣٠ کیلومەتر باکوور شار ئەهواز، و نزیکەی ٤٠ کیلومەتر خوەرئەڵات شار دیزفول، ک ناوەند بازرگانی ئیلامیەیلە بۊی، و فەیلیەیلە شیوەی بازرگانی لە باپیرەیل کۆنیان نەوە دۊیای نەوە بردن، تا ئی شیوەی بازرگانیە بۊیە ریشەی کەسایەتییان و ژیان رووژانەیان، باوجی بۊیە شیوەی زاقیان، ک خوەیان کووڵبەری لە بازاڕ شۆرجە لە بەغداد کردیان، و بارە قورسەیلە گردیانە کووڵ، و یەیش بەڵگەیگ ترە لەبان هێز و توانایان، و شەرمیان لەی کار قورسە نەهات چۊنکە باوەڕ دیرن ک کارکردن سەربەرزیە و نشانەی دەسپاکیە، و نان خوەیان وە ئەڕەق تیوڵ خوەیان درارن، و وەگەرد رووزگار ، چۊنکە خوەیان زیرەک و زرنگ و دڵسووز بۊین، بۊینە شۊن بڕوایی لەلای جوراوجور چینەیل کۆمەڵگای عراق، و تۊنستن کار بازرگانی لە بەغداد بگرنە دەس، و بازرگانی عراق وەدەسیان وەڕیەو چیاد، وە گورجکردن بازرگانی ناوبەین عراق و ئیران و کوردستان، وەرجە هاتن سەدام حسێن ستەمکار.
لەوە گشتی، رەسیمنە ئی خاڵەیلە:
١/ کورد ئیلامی و کاشی باپیر کورد فەیلی، لە یەکەمین گەلەیل بۊینە لە وڵات دوو چەم ک بازی وەرزشی کردنە وەتایبەت کارەیل زوورکاری و جەنگاوەری.
٢/ کورد فەیلی لە یەکەمین گەلەیل بۊیە ک گرنگی داگەسە کشتوکاڵی و ئیوەتکردن ئاژەڵ، وەتایبەت ئیوەتکردن ئەسپ ک وە سواری ئەسپ ناودیار بۊیە، و خەریش ئەرا بارکردن وەکار هاوردنە.
٣/ کورد فەیلی لە یەکەم گەلەیل بۊیە لە وڵات دوو چەم گرنگی وە بازرگانی داگە، و شار شوش ناوەندیگ بازرگانی بۊیە ئەرا گەلەیل دووڵ دوو چەم وپەیوەندیەیل بازرگانی وەرد گەل و نەتەوەیل تر جۊر میسریەیلە و فینیقیەیلە.
٤/ فرە لە راسیەیل ئاسەواری و میژووی گران وگرنگ هەس باس کورد فەیلی کەن ک هیمان نەدراتنە، و بەش گەپێگ لەلیان دزیا یا دەسکاری کریا یا ئاڵشت یا خراو کریا، " سوزدار ميدي - 7 "، بیجگە فرە لە ئاسەوارەیلە ک کەفتنە وەر گوماکردن سرووشتی، یا لەناو جەنگەیلە فەوتیان.
٥/ کورد فەیلی هانە شەوەی ستەم بەڕنامەداریگ لەلایەن ستەمکارەیلە، و هیمان تاریککردن تەواویگ و وەردەوام و سەختیگ لەبان کەلتووریان و چالاکی وەرزشی و رووشنهۊری و مۆسیقی و گورانی فۆلکلۆرییان هەس.
