تەلیسکۆپیگ ئەورووپی ئەرا ئاشکراکردن گەردوون تیریک

ماڵپەڕ (Arabic post) وت: ئەو تەلەسکۆپە کە ناوی "ئیکلید" بویە، سەر وە ئاژانس بۆشایی ئاسمانی ئەوروپاس، و کەفێدە ناو بەش بارهەڵگر مووشەکی "فالکۆن 9"، کە مەزەنە کریەێد ئەو ئەرکە ئەنجام بیەێد، کە خەرج فرەیگ خوازیگ ک رەسێدە  1.4 ملیار دۆلار و لەلای کەمەو کەمەوە شەش ساڵ وەپی چوود،  تا رووشنایی بخەێدە ڕوی لەسەر فیزیای فەلەکی، وهاتێ فامستن لە سروشی خودی هاز کیشکردنیش.

ئەگەر گشت چشتیگ وەو شیوە بوودە کە پلان ئەرای دانریاگە،  ئیوکلید دوای ماوەی کەمیگ لە هەڵدانی وەروو بۆشایی ئاسمان لە موشەکەگە جیاەە بوود، هەرلیوا تەلەسکۆپەگە تا ماوەی مانگیگ  کیشێد تا رەسێدە شوین خوەی لە خولگەی خوەر کە نزیکەی یەک ملیۆن و ٦٠٠ هەزار کیلۆمەتر لە زەویەو دویرە، شوینیگ کە هاز کیشکردن لە ناوەین زەوی و خوەر جیگیرە.

 لەو شوینەو، ئیوکلید  ئاشکرای پەرەسەنن ئەو چشتە کەێد کە فیزیای ئەسارەیل وە "گەردوون تاریک" ناوی بەن، وە وەکارهاوردن تەلەسکۆپیگ سویک فراوان ئەرا سکانکردن گەلەئەسارەیل کە دە ملیار ساڵ رووشنایی لە زەویەو دویرن، لەبان رووبەریگ فراوان لە ئاسمان.

 ئی ئەرکە تیشک خەێدە بان دوو توخمە بنەڕەتییەیل "گەردوونی تیریک"، یەکیگیان "ماددەی تاریک"ە، کە ماددەیگ گەردوونیی نادیارە، بەڵام لە روی نووڕین کاریگەرە و هاتێ شیوە و پیکهاتەی خوەی وە گەردوون وەخشێد.

دویەمیان "وزەی تیریک"ە، کە هازیگ نادیارە و وەیجویرە هویرەو کریەێد کە ئەڕاچە گەردوون وەو زویە  فراوان بویە، ماوەیەگ فرە وەرجەیە، چشتیگ کە زانایل لە ساڵەیل نەوەتەکان هاتنەسە نوا.

 دوو زانا لە توێژینەوەیگ کە گۆڤار زانستی "The Astrophysical Journal Letters" لە ساڵ ٢٠٢١ بڵاوی کردبوێد، وتن  کە "ماددەی تاریک" لە گەردوون هاتێ وەرپرس بوود لە دروسبوین کونا سییە گەپەیل لە سەردەمە کوینەیل گەردوون.

ئەنیشتاین، فیزیازان وەناوبانگ، یەکەم کەس بوی کە زانست کە بۆشایی ئاسمان چووڵ نییە، تایبەتمەنی سەرسڕکەر دیرێد و وە تایبەتمەنی فراوانبوین، زیاتر لە گەردوون توەنێد وە وزەی خوەیەو فراوان  بوود.

بڕیگ لە زانایل وەجویریگتر تر ئەرا وەدەسهاوردن وزە لەلایەن گەردوونەو پێشکەشەکەن، وەگەرد ئەو ک وە نووڕین تیۆر کوانتەم ماددە ناسریاگە، یەیش ئەوە دەرخەێد کە بۆشایی پڕە  لە تەنویلکەی وەختانە و درووکانی کە وەردەوام دروس بوون و نیەمێنن، بەڵام هەناێ تەقەلا دان بڕ وزەی گەردوون بشمارن کە ئی بۆشاییە دروست کەێد، ئەنجامەگە تا ئاست فرەیگ هەڵە دەرچگ.