ئيلام گاپاره‌ی ژيار
سهردهم وه‌رجله مێژوو:
له سهردهم وه‌رجله مێژوو ك ژيان وه شێوه‌ی ئه‌شكه‌فت نشينی و كۆچه‌ری و نيچێری باو بويه، شوون و دريايل فره‌ێگ له دويايان نه‌ويه، وه‌لی برێگ له خوه‌نسنه‌يل و پياچينه‌يل يه ئويشن، ژيان وه شێوه‌ێگ فره‌بڵاو ئه‌ی سهردهم له پاريزگای ئيلام هه‌سه‌ی.
په‌ناگايل و جييه‌يل ژيان له پای كه‌مه‌ره‌يل ك هن سهردهم زارزينن و ميرات هه‌زاران ساڵه‌ی نچيرڤانه‌يل سهردهم كودين وه هساو تيه‌ن له پارێزگای ئيلام ك فره ليان له دوڵ هلێران(هليلان) و ته‌نگ قوچه‌لی و ئه‌رغوان له شار ئيلام دوينريانه‌سه‌و به‌ڵگه به‌ندی بوينه.
ئه‌ی شوونه‌رواريله هن سهردهم پائولۆتيكن ك نزيك وه دوميليون تا ده‌وانزه ههزار ساڵ وه‌رجله ئيسه، جی نيشته‌جی بوين ئايه‌مه‌يل سه‌رتايی بويه. له دوڵ هلێران(هۆله‌يلان) ك وفدێگ ناوده‌وله‌تی وه سه‌پرشتياری كريستن سن خوه‌نينه‌يلێ له سه‌ر ئه‌و شوونه‌واريله گرنگه كردن، بوين ژيان له‌وره تا دويای سهردهم نئولۆتيك(هه‌زاره‌ی شه‌شه‌م تا په‌نجم وه‌رجله زايين) وه ده‌س هات.
سه‌ره‌دم شۆڕش نئولۆتيك
له ئه‌ی سه‌رده‌مه ك سهردهم ده‌س وه پيكردن ژيان شارنشينی و كشتوكاڵ و په‌روه‌رده‌و رام كردن گيانله‌وه‌ريل بويه، شوونه‌واره‌يل گرنگ و جياوه‌جيای له پارێزگای ئيلام هه‌س ك تويه‌نێم له‌سه‌ر گێشتيانه‌و ته‌په‌ی عه‌لی كه‌ش دهلوڕان ناو باريمن. ئه‌ی ته‌په له ورايوه‌ر ئه‌و خوه‌نسنه‌يله ئه‌ی وفد ناوده‌وڵه‌تيه وه سه‌رپره‌شتی پروفسۆر فرانك هۆل(١٩٦١ تا ١٩٥٢ زايين) كردنه، شوونه‌واره‌يل بيناسازی و وه‌سيله‌يل كوچگينێ ك هن هه‌زاره‌ی هه‌فتم تا شه‌شم وه‌رجله زايينه وه ده‌س هاتيه ك ئه‌ی شوونه‌واره‌يله ئه‌و نيشان ئه‌ده‌ی ك پێكهارودن يه‌كمين ژيان وه كۆمه(چوی ئاوايی نشينی) له جيهانه.
سهردهم مسوار و ئاسن:
ئه‌ی سه‌رده‌مه ك هاوشانه وه‌ل سهردهم هووزه‌يل كاسی و ئيلامه‌يل، له ده‌وره‌يل زرين تكنۆلوجيای به‌شه‌ره ك كاسيه‌يل وه عينوان پێشه‌نگه‌يل تكنۆلۆجيا، مسوار په‌يا كه‌ن و ناوبانگ جيهانی وه ده‌س تيه‌رن.
له شوونه‌وار ئه‌ی سه‌رده‌مه ك وه شيوه‌ی وه‌سيله‌يل جياجيای پێكهاته‌ێگ له ئاسن و مسورا وه تكنيك خاسێگ دروس ئه‌كا. له شييه‌وكردنه‌يلێ وفدێگ ناوده‌وڵه‌تی وه سه‌رپره‌شتی پرفسور واندنبرگ له گوڕسانه‌يل ئيلام وه تايبه‌ت وه‌ر كه‌و، چه‌م ژيه، جو گه‌وهه‌ر، ده‌مگر پرچينه، به‌ردباڵ چنار باشی، په‌ڕه‌يل زرينێ له خوه‌نسنه‌يل ئاركۆلۆجيا زياييه‌و كرديه يه ئويشنه‌و ك له ئی سه‌رده‌مه پارێزگای ئيلام به‌شێگ گرنگ له ژيار كاسيه‌يل و ئيلاميه‌يل بويه.
ژيار ئيلاميه‌يل هاوشانه وه‌ل سهردهم مسوارا كوينه‌يا ك ئه‌را به‌ڵگه شوونه‌واره‌يل ئه‌وه له ته‌په په‌ته‌ك له موسيان و ته‌په‌ی تيغن له ده‌ره‌ی شار(سهردهم ناوين ئيلام) و سان نويسيای گوڵ گوڵ مه‌ڵكشای ك وه خه‌ت بزماریو ئاشوری له وه‌خت گرتن ئيلام نويسانه‌سی.
دميرۆ شيجی ئاركۆلۆجيست فه‌رانسی ها له سه‌ر ئه‌ی باوه‌ره ك ته‌قه‌ی په‌ته‌ك موسيان هه ئه‌و شار ماداكتو گوم بوی ئيلام كوينه‌س.
سهردهم ماد و هه‌خامه‌نشی:
له ئه‌ی سه‌رده‌مه ئيلام به‌شێگ له ژيار و شارستانييه‌ت ماد و هه‌خامه‌نشی بويه ك وه مه‌مه‌ر نزيكی وه پايته‌خته‌يل كوينه‌ی شوش و هگمه‌تانه و بيستوين گرنگی فره‌ی داشتيه. له ئه‌ی سه‌رده‌مه هه‌ر چه‌ن ژيار ئيلام وه‌ره‌و كووره‌و بوين چيه، وه‌لی نويسانن وه خه‌ت ئيلامی له لای ئمپارتوووره‌يل هه‌خامه‌نشی يه نيشان ئه‌ده‌ی ك گرنگی تايبه‌تێگ ئه‌ی ناوچه داشتيه وه جوورێگ فێشتر خه‌شته‌يل نويسيای له سه‌ره‌تا وه ئيلامیو ئيجار هه‌ڵه‌گه‌رداننه‌سان پارسی كوينه. ئيلام وه سه‌ر يه‌گ به‌شێگ له ئه‌ی ئمپراتووريه بويه، وه‌لی وه‌رده‌وام سه‌روه‌خوه‌يی خوه‌ی كه‌م تا فره پاراستيه.
داريوش چه‌ن جار نويسايه ك فره‌جار شۆڕش ئيلاميه‌يل سه‌ركوت كرديه.
سهردهم سلۆكی – قارت
له ئه‌ی سه‌رده‌ميشه وه نويسايلێگ ئيلام كوينه، هه‌چوی ئه‌ودويای جييه‌يل تره‌ك ئيران ئه‌ی ناوچه‌يشه به‌شێگ له جۆگرافيای فه‌رمانڕه‌وايی سلۆكه‌يه‌يل بويه ك له دويای له ناوچينيان و وه‌ل ده‌س وه‌پێكردن سه‌ره‌ده‌م پارتی(ئه‌شكانيه‌يل) ئه‌ی ناوچه به‌شێگ له قه‌ڵه‌مڕو ئه‌شكانيه‌يل بويه.
له ئه‌نجام خوه‌نسنه‌يل و يه‌كه‌دانه‌يلێگ له ته‌په‌ی فه‌رح ئاوای دێلوڕان ك له لايه‌ن وه‌فده‌يل جياوه‌جيای ئيرانیو ناوده‌وڵه‌تی كريايه، ك ئه‌ی ته‌په له ئه‌و سه‌رده‌مه به‌شێگ له ويلايه‌تی ئه‌ليم يا ئيلام نو بويه.
ئه‌و دويای شوونه‌واره‌يل ئه‌ی سه‌رده‌مه چوی نيشته‌جی بوينێ وه‌ختی و كۆچبه‌ری بويه ك فێشتر له لوی چه‌مه‌يل و ده‌يشته‌يل پێكهارويايه.
سهردهم ساسانی:
وه مه‌مه‌ر يه‌گ له ئه‌ی سه‌رده‌مه پارێزگای ئيلام له ناوه‌ين تيسفۆن(به‌غدا) چوی پايته‌خت ساسانيه‌يل وده‌وڵه‌ت شاره‌يل شوشو و بيستوين و فارس بويه، گرنگی تايبه‌ت وه خوه‌ی داشتيه و له‌ی مووده‌و كار ئاوادانی فره‌ێگ له لايه‌ن ده‌وڵه ناوه‌نديه له ئه‌ی پارێزگا له سێ به‌ش كرياس:
بنياینان ناوه‌ين ڕيه‌يل و پيه‌ڕنگه‌يل كوينه‌ی شاری و تايبه‌تمه‌ن‌ديله شار- قڵايل كوينه ك ناودارترين ئه‌ی شونه‌واره‌يل: پيه‌ڕنگه‌ی گاوميشان، چه‌م نمشت، كور و دويه‌ت، كۆشك قينفه‌ر، قڵای شياخ، قڵای سام، شاره‌يل مێژوويی سيروان، سه‌يمره‌ی ده‌ربه‌ند و قڵايه‌يل پشت قڵا، قڵای ههزار دوڵ، ئاگرگای مويشه كان، سياهگڵ، چوارتاق دهڕهشار، تاق شيرين و فه‌رهای.
له ئه‌ی سه‌رده‌مه پارێزگای ئيلام وه دو ويلايه‌تی مرجانكه‌ده‌ك له به‌ش خوه‌رهه‌لات وه ناوه‌ند شار سه‌يمه‌ره(دهڕهشار ئيسه) ك ئويشن كۆشك ئه‌ونشيروانيش له ناوێ بويه به‌شه‌و بوود ك ئه‌ی شاره‌يله له شاره‌يل پر نفوس و گرنگ و ئاوادان ئه‌و سه‌رده‌مه بويه و مه‌ردامن فره‌ێگ له ناو خوه‌يان جی دانه ك وه‌مه‌مه‌ر كاره‌سات زوی له‌رزين له ناو چينه.
شوونه‌واره‌يل دوڵ و ته‌نگه‌ی بارام چوين ك ها له ده‌ڕه شار هن سه‌ردا بارام چوينه ساسانيه. وه‌مه‌مه‌مر كۆدتای له دژ خه‌سره‌وپه‌روێز ئه‌ی شا واێد ئه‌را روم و له دويای وه‌گ ده‌ويه‌ت ئمپراتووور روم خوازيد و سوپای گریه‌و ئه‌كا وه ئيران هێرش تيه‌رێد وله نوو پادشايی ئيران گريده‌و ده‌س.
سهردهم ئسلامی:
له ئه‌ی كتاوه‌يل مێژوويی هاتيه‌ئيلاميه‌يل خوه‌يان بوينه‌سه موسه‌ڵمان و چوارچێوه ئه‌ی پارێزگا له سهردهم ئسلام چوی به‌شێگ له ويلايه‌تی كويه‌يل(جباڵ) له ژێر فه‌رمانڕه‌وايی خه‌ليفه‌يل ئسلامی وه ناوه‌ندی كوفه و به‌سه‌ره ئيداره بويه.
گه‌وراترين شار ئه‌ی سهردهم شار سه‌يمه‌ره(دڕه‌شار)ه ك نو وه‌رز له‌يه‌كه‌دانيه‌يل زانستی شيكاری ئاركۆلۆجی وڵات، شوونه‌واره‌يل وه تايبه‌ت و گه‌ورای له شارسازين و معماری وديزاين معماری وه تايبه‌ت گه‌چبڕی وه نه‌خشه‌يل خاسيگ وه‌ل خه‌ت كوفيا دوينرياسه‌و.
له پاريزگای ئيلام تا نميه يه‌كم سه‌ده چوارم(ساڵ٣٣٤ه.ق) ژيان شارنشينی باو فره‌يێگ داشتيه ك وه‌مه‌مه‌ر هاتن زه‌وی له‌رزين گه‌وراێگ ته‌مام شاره‌يل ئه‌ی پاريزگا له ناو چێنه.
ئه‌ی شيوه‌ی ژيان كردنه له پاريزگا وه‌و كۆژ نشينی ئاڵشته‌و بوی. له كتاو ياقوت حه‌مه‌وی، ئبن ئه‌سير، حه‌مدللا مه‌ستوفی، تاريخ ته‌بری و... وه ئه‌ی مه‌سه‌له ئيشاره‌ت كرياس و هاوردنه ك له مووده‌ی ئه‌ی زلزله‌و بيست ههزار كه‌س له شاره‌نشنه‌يل شار سه‌ميره كوشيانه و ئه‌ی شاره ئه‌را هه‌ميشه چك چوڵه‌و بويه.
جی ئيسه شار ئيلاميش له ئه‌و وه‌خت(ئه‌ره‌ز) ناو نريايه وه مه‌مه‌ر يه‌گ ئاو و هه‌وای خاس و نزيكێگ وه جی فه‌رمانڕه‌وايی خليفه‌يل عه‌باسی له به‌غدا داشتيه و گرنگرتين جی ئه‌را سه‌يراتن و ئارم بوينيان بويه. له كتاوه‌يل مێژويی هايته ك ئه‌لمه‌هدی بلله برای هارون ئه‌ره‌شيد له وه‌خت نه‌چير هه له‌يره كوشياس و قه‌وره‌گه‌ی ها له(سه‌ی مه‌ی) وله‌ويا ناوده‌كرديه ك تا ده‌هه‌ی په‌نجای كۆچی(شه‌مسی) چوی قه‌روستان ئيلام وه پاوه‌و بويه و ئيسه‌يش بويهسه وپاركی وه ناو كوده‌ك.
سه‌ره‌ده‌م ئسلام ئيسه:
له ئه‌ی سهردهم ك پێك تيه‌يد له ئه‌فچاريه‌يل و زه‌نديه‌يل و... ئيلام به‌شێگ له قه‌ڵه‌مڕو ئه‌يانه بويه. دياريترين شوونه‌وار هن سهردهم زه‌نديه‌يله ك خانگ ئه‌وسای خاس عه‌لييه ك ئه‌ی شوونه‌وار هه‌و له نوو سازينه‌سه‌ی.
له بينايل تره‌ك ئه‌ی سه‌رده‌مه قه‌ور ئيمازاده پيرمامه‌يه و سه‌يد سڵادين مه‌حه‌مه‌د ئاودانان، موععين ساله‌ح ماژين، سه‌يد ئبراهيم زه‌رين ئاوه‌يش تويه‌نيم ناو بويمن.
حكومه‌ت هه‌ريمی واله‌يل فه‌يلی(له سهردهم صفويه تا پاڵه‌وی): له دويای له ناوچێن بنه‌ماڵه‌ی حه‌سنه‌ويه‌ی كورد، له ده‌وره‌ی شاهورديخان سه‌ربنه‌ماڵه‌ی ئه‌تابه‌كيل فه‌رمانڕه‌وايی خوڕه‌م ئاوه له ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی گ سه‌نن و حوسێن قوليخان فه‌لی بويه والی ناوچه پشتكۆ.
ئه‌ويش ئاوايی دێواڵا كرد ناوه‌ند وجی حكومه‌ت خوه‌ی و ناوی نا حوسين ئاوا. ل دياريترين شوونه‌واره‌يل ئه‌ی ده‌وره قڵای والی فه‌يلی له ئيلام ولوی چه‌م كونجيانچه‌م مێهرانه. سازين چه‌ن قڵا و قه‌نات و سانه‌يل نويسيای له ئه‌و دويای كاره‌يل واله‌يه‌يل فه‌يلی بويه ك وه ناودارناوێان سان نوييسيای ته‌خت خان له ساڵه ئاوه‌س ك نيشانده‌ر حكومه‌ت كردن واليه‌يله ك وه شێوه كۆچبه‌ری بويه.
وه داخه‌و برێگ له شوونه‌واره‌يل واليه‌يل وه‌مه‌مه‌ر گه‌شه كردن و گه‌وراوه‌و بوين شاره‌يل له ناوچێنه‌ز له خاڵه‌يه‌ل فره به‌رجه‌سته‌ی ئه‌ی سه‌رده‌مه، داشتن سه‌روه‌خوه‌يی كه‌مك تا فره مير فه‌رمانڕه‌وايل هه‌ريمی دهڕهشار بويه ك ناوچه‌يل لورنشين ئه‌ی پارێزگا له ژيرفه‌رمانيان بويه. وه سه‌ر يه‌يشه‌و ده‌سڵاتيداری خوه‌يان له والی(پشتكۆ) گرتنه وباج ساڵانه‌يش وه والی فه‌يلی دانه.
ئه‌ی باوه‌ته يه تيه‌ريدوه هوير كه به‌ش بوين ئه‌ی پارێزگا وه دو ويلايه‌ت له سهردهم ساسان – ئسلام بويه. جۆگرافيای حكومه‌ت واليه‌يل له باشوور وه شوش، له خوه‌رهه‌ڵات وه لوڕستان، له خوه‌رئاويه‌شه‌و تا ناوچه‌يل كوت و عه‌ماره له باشوور شار خانه‌قين و مه‌نلی له باكوور عيرق(ناوچه‌يلێ ك كورده‌يل شيعه مه‌زه نيشته جيين له ناوێ) بويه.
له ئه سه‌رده‌ميشه په‌نج ساڵ له دويای وه‌گ ره‌زاخان هاته سه‌ركار، سوپای والی وه‌خت ئيلام(غولامره‌زاخان فه‌لی) شكان و ئاخرين حكومه‌ت ميره‌يل و واليه‌يل له ئيران كوايي هارود. ئمج والی وايه عيراق و له نه‌جه‌ف ئه‌شرف نيشته جی بوی و ئيسه‌يش قیه‌وری ها له قه‌ورسان نه‌جه‌ف ئه‌شره‌ف.
وه فه‌رمان رژيم به‌عس و له په‌نای پراكتيزه كردن سياسه‌ت تعريب(عه‌رب نيشاندان) كورده‌يل فه‌يلی، سان قه‌وره‌گه‌ی والی و ئه‌ودويای كورده‌يلێگ وه فارسیو كوردی بانيان نويسيايون شكانن و وه دڵخواست رژيم به‌عس له بانيان وه ره‌سم و خه‌ت عه‌ره‌بی ته‌نيا ناويان نويسريا.
له ساڵ ١٣١٦شه‌مسی دويا ئه‌و ته‌خت نيشتن ره‌زاخان پاله‌وی، پارێزگا ئيلام به‌شێگ له پارێزگای كرماشان(پارێزگای په‌نجم) كريا و ئمجا له ساڵ ١٣٤٣ شمه‌سی بويه فه‌رمانداری و ئاوايی حوسين ئاواوه فه‌يلی وه پێشنيار فه‌رهنگستان ئيران ناو ئيلام نريا سرێ و بويه شار. له ساڵ ١٣٥٣ شمه‌سی ئه‌ی ناوچه له به‌شبه‌ندی وڵاتی وه فه‌رمی وه پارێزگای ئيلام ناسريا.
فێشتر نيشته‌جييه‌يل پارێزگای ئيلام كورده‌يل شيعه موزه‌ون(٩٨%). لوره‌يليش فێشتره‌ك له خه‌هه‌لات وه باشوور ئه‌ی پارێزگا وه شێوه‌ی له يه‌ك جيای و له‌كه‌يليش له باكوورخوه‌رهه‌ڵات و خوه‌رهه‌ڵات نيشت جين وكمێگيش عه‌ره‌ب وه شێوه يه‌ی جا نشين هانه باشوورخوه‌رئاوا هه‌ن.
بويش فيشتره‌ك ئه‌ی پارێزگا كوردی فه‌يلييه‌و وگێشتيان شيعه مه‌زه‌ون.
وه قه‌ڵه‌م: قاسم جانی
